Na tereny Kaszub przybyli mnisi kartuscy z inicjatywy szlachcica kaszubskiego Jana z Rusocina, który darował im swoje posiadłości. W 1380 r. przybył na te tereny kartuz Johannes Deterhus, który utworzył nowy dom zwany „Rajem Maryi”, wokół którego powstała osada przyklasztorna zwana później Kartuzami.
Ziemia Kaszubska związana też była od wieków z ludem, który doświadczył na własnej skórze licznych krzywd, lecz jako wspólnota – naród – wyszedł z nich obronną ręką. Ducha i otuchy dodawała mu chroniona przez wieki wiara katolicka, poszanowanie praw wspólnoty, rodzima solidarność oraz wiara w utrzymanie polskości.
Przez lata niewoli Kaszubi potrafili zachować swój odrębny język, a chroniona przez wieki wiara katolicka stała się dla Kaszubów „polską wiarą”. W okresie zaboru pruskiego i pano-wania niemieckiego stanowiła ważny oręż w walce z pro-testanckim zaborcą.
Bardzo charakterystyczne dla terenu Kaszub są krzyże i kapliczki przydrożne oddające duchowość katolickiego ludu kaszubskiego. Powszechnie spotykamy na Kaszubach krzyże przydrożne – tzw. Bożemęki – przy szosie i na szlakach dróg gruntowych. Przy każdym bez mała rozwidleniu, przy każdej drodze odchodzącej od głównego traktu w kierunku zabu-dowań, przy cmentarzach, cmentarzyskach, miedzach, niwach i innych miejscach zauważyć można stare drewniane krzyże.
Kaszubi – jak i inne społeczności pogranicza – brali pewne wzorce od naśladowania od Polaków i od Niemców. Od tych ostatnich brali wszystko, co było takiego brania warte dyscyplinę, poszanowanie prawa, poszanowanie tradycji, po-szanowanie instytucji, a przede wszystkim pracę. Właśnie praca była – i jest nadal – dla Kaszubów (benedyktyńskie hasło) do dzisiaj wpojonym, naturalnym i oczywistym obo-wiązkiem każdego Kaszuby – mieszkańca tych ziem.
To właśnie dzięki temu obowiązkowi Kaszubi przetrwali w polskości – wbrew zakusom germanizacyjnym, a często i wbrew zakusom polskiej władzy – Polaków spoza Kaszub. Przetrwali, bo byli lepsi, nieprzejednani, solidarni. Ale to trwanie na tej nie urodzajnej, piaszczystej – ale własnej – ziemi przodków, nauczyło ich samodzielności w myśleniu i działaniu, zamknięcia się w sobie, wyzbycia się tego, co należy odrzucić.
Rola i znaczenie polityczne osady przyklasztornej nazwanej Carthaus wzrosło w początkach XIX w., kiedy to na skutek pruskiej reformy administracyjnej z 1818 r. mała osada stała się siedzibą powiatu z landratem (starostą) na czele.
Ponad 100 lat później – 29 marca 1923 r. – Kartuzy otrzymały herb i prawa miejskie. Od tego momentu trwa stały ich rozwój w łączności z kościołem katolickim, Kolegiatą i kultem św. Brunona.
W dniu 20 kwietnia 1953 r. zaszczycił swą obecnością miasto Kartuzy Prymas Tysiąclecia – ks. Kardynał Stefan Wyszyński. W czerwcu tego samego roku zwiedzał Kościół Poklasztorny w Kartuzach 33 letni duszpasterz akademicki z Krakowa Karol Wojtyła – papież Jan Paweł II. To właśnie Jemu zawdzięczamy wyniesienie kartuskiego Kościoła Poklasztornego do rangi Kolegiaty.
W 2004 r. Muzeum Kaszubskie im. Franciszka Tredera, po bez mała 200 latach od chwili rozwiązania zakonu kartuzów w Kartuzach, nawiązało kontakt z klasztorem La Grande Chartreuse we Francji.
W związku z ustanowieniem św. Brunona Patronem Kartuz Muzeum Kaszubskie zorganizowało wystawę historyczną – Święty Bruno – pierwszy kartuz – patronem miasta Kartuzy, zaś dyrektor Muzeum Kaszubskiego był gościem Ojca Generała Zgromadzenia Kartuskiego w La Grande Chartreuse, które w czerwcu 2004 r. obchodzi 920 rocznicę swego istnienia. Przy tej okazji Muzeum Kaszubskie im. F. Tredera pozyskało oryginalny habit mnicha kartuskiego, który stanowi element łączący Kaszubów z kartuzami.
Nawiązany kontakt między tymi instytucjami ma powo-dzenie na poznawanie wspólnej historii i stanowić będzie ważny element w procesie wzajemnego poznania wartości ducho-wych i kulturowych kartuzów i Ziemi Kaszubskiej.