Starania o uzyskanie praw miejskich i godła podjęły już w 1906 r. władze niemieckie Kartuz. Odpowiadając na pismo Zarządu Gminy Kartuzy (Gemeinde Vorstand Karthaus) dyrektor Bär z Królewskiego Archiwum Państwowego w Gdańsku (Königliches Staatsarchiv Danzig) w dniu 16 stycznia 1907 r. stwierdzał, że w zasobach archiwalnych nie znalazł dokumentu potwierdzającego istnienie pieczęci miejscowości Kartuzy. W związku z tym uznał za prawdopodobne jej nieistnienie. Zasugerował jednak, aby przy opracowywaniu herbu wziąć pod uwagę związek miejscowości z klasztorem Kartuzów. Wykluczył jednak konieczność przejęcia starej pieczęci klasztornej z wizerunkiem św. Marii, ponieważ występuje ona już w herbach wielu miast. W związku z faktem, iż miejscowość zawdzięcza swoje powstanie klasztorowi Zakonu Kartuzów i przez wieki była z nim w ścisłych zależnościach, zasadne byłoby umieszczenie w herbie charakterystycznego elementu łączącego się z regionem, np. wieży kościoła klasztornego (N. Maczulis, Herb i prawa miejskie, Kartuzy 1996. W oryginale dyrektor Bär pisał: „... Trotz genauer Durchsicht der einschlägigen Akten und Urkunden ist kein Ortssiegel von Karthaus ermittelt worden. Es ist wohl denkbar, daß der Ort bisher kein eigenes besessen hat. Bei der Neuschaffung eines Wappens dürften wohl in erster Linie die Beziehungen des Ortes zum alten Kloster in irgend einer Weise zum Ausdrucke zu bringen sein, ohne daß damit geradezu eine Übernahme des alten Klostersiegels - da die heilige Maria bereits in vielen Stadtwappen vorkommt - empfehlenswert erscheint. Jedenfalls aber verdankt der Ort seine Entstehung dem Kloster und stand zu ihm in dauernden engen Beziehungen. Vielleicht empfiehlt sich aus diesem Grunde die Übernahme des Turms der Klosterkirche. Sollte das nicht beliebt werden, so käme auch vielleicht die Übernahme eines sonstigen Wahrzeichens der Umgegend (Bismarckturm auf dem Turmberge) in Betracht...”. Zob.: AMK Kartuzy, sygn. AH/76/MKK, Miejskie godło i pieczęcie.).
Prace nad nadaniem praw miejskich i godła Gminie Kartuzy podjął ponownie - po zakończeniu działań pierwszej wojny światowej - polski Zarząd Gminy Kartuzy. W związku z przejmowaniem tych ziem przez administrację polską Wojewoda Pomorski wystosował z Torunia pismo okólne do starostów, prezydentów i burmistrzów miast datowane 1 kwietnia 1920 r. z prośbą o „spieszne nadesłanie rysunków godeł i odcisków pieczęci, tak używanych w miastach (...) z czasu zaboru krzyżackiego i obecnie, a to z dołączeniem wywodu historycznego, omawiającego istniejące w tym względzie uprawnienia (...)”. Starosta kartuski przesłał okólnik do proboszczów i wójtów powiatu. Dnia 13 kwietnia wójt kartuski w piśmie skierowanym do Starostwa w Kartuzach pisał, że wraz z prośbą o udzielenie prawa miasta Kartuzom prosi o zezwolenie używania starego godła.
„(...) Stare godło Kartuz: Tarcza na dwie części podzielona, po lewej stronie na modrem tle siedem srebrnych gwiazd - znak Kartuzów, po prawej stronie na czerwonym tle w bieli N.M.Panna w raju, patronka miasta i kościoła klasztornego w Kartuzach. Pod panowaniem pruskim godło zmieniono i to po lewej stronie w miejscu N.M.Panny rajski ulokowano na złotem tle czarny krzyż krzyżacki. Lewą część tarczy zostawiono (...) ” (Ibidem, 7-7v.:. N. Maczulis, Herb i prawa...).
W związku z faktem, że dowody historyczne zaginęły, Zarząd Gminy Kartuzy zwrócił się z pismem w dniu 5 września 1922 r. do znanego etnografa Izydora Gulgowskiego o wyrażenie opinii na interesujący temat.
„Mamy nadzieję, że gmina nasza Kartuzy w niedługim czasie policzoną zostanie w poczet miast. Przy tej sposobności przybrać chcemy za poprzednim uzyskaniem zezwolenia kompetentnej władzy odpowiednie godło miejskie. Pan znając najlepiej Kartuzy, ich założenie, przeszłość, rozwój itp. jest z pewnością najlepiej w stanie, nam wskazówkami posłużyć, o co niniejszym uprzejmie prosimy.
Może Pan by zechciał nam wzór takiego godła miejskiego z opisem przy uwzględnieniu założenia Kartuz przez Kartuzjanów (1381) jako Raj Maryji albo patrona Św. Brunona, sporządzić i nadesłać.
Nasze akta przebiegowe dołączamy z prośbą o zwrot. Z góry wyrażamy serdeczne podziękowanie. - Masełkowski” (Ibidem, f. 9.: N. Maczulis, ibidem...).
W dniu 29 września 1922 r. Izydor Gulgowski nadesłał z Kościerzyny pismo skierowane do Urzędu Gminnego w Kartuzach, w którym pisał, że
„najdokładniejszych wyjaśnień i rad w sprawie godła udzielić może p. Dr. Majkowski zamieszkujący w Kartuzach, a mający wszelkie ku temu podkłady i znający najlepiej przeszłość historyczną Kartuz. Osobiście uważam, że odpowiednie godło byłoby to, które podkreśliłem atramentem w aktach. Z poważaniem Gulgowski” (Ibidem, f. 10.: N. Maczulis, ibidem...).
Gdy zaś w dniu 3 października 1922 r. Urząd Gminy w Kartuzach zwrócił się w tej sprawie do dra Aleksandra Majkowskiego, ten odpisał w sposób następujący:
„Przesyłając w załączeniu dwa kolorowe szkice, w sprawie godła dla Kartuz, uprzejmie donoszę, co następuje:
Gmina Kartuzy jako taka, jak ogólnie wiadomo, jest nowszej daty i powstała na podkładzie dawnego klasztoru Kartuzów. Stąd godło, jeżeli ma mieć historyczną i logiczną podstawę, m(oim) zd(aniem) powinno uwzględnić pochodzenie od osady Kartuzów. Godło zakonu Kartuzów (zał.2) w niebieskim polu ma czerwoną kulę ziemską opasaną krzyżem srebrnym, nad którym siedem srebrnych gwiazd w półkolu się unosi. - Herb ten zresztą w różnych czasach podlegał zmianie: są i tarcze srebrne z złotymi gwiazdami i złotym krzyżem na niebieskiej kuli ziemskiej (podkr. w oryg. - N.M.). Forma ta atoli nie odpowiada zasadom heraldycznym, podłóg których złoto i srebro tj. dwa metale na jednej tarczy się znaleźć nie powinny. Jeżeli więc uwzględnimy pierwszą formę godła Kartuzów to pochodzenie gminy od ich osady by było uwzględnione, gdyby się przyjęło na tarczę ich kolor niebieski i siedem gwiazd. Tę zasadę przyjęto dotychczas w wszystkich zawartych projektach. Zmieniono atoli położenie gwiazd kartuskich zakonnych, które półkolem zajmują górną część tarczy. Uważam, że nie ma potrzeby do takiej zmiany, gdyż gwiazdy w tym układzie, jak je podają dotychczasowe projekty, nie są wcale kartuskimi. Gwiazdy bowiem znajdujemy w wielu godłach krajów, miast rodzin, charakterystycznym zaś dla Kartuzów jest ich układ u góry tarczy. Dlatego proponuję zatrzymanie tego układu.
Przyjąwszy powyższe mielibyśmy kolor tarczy niebieski i układ siedmiu srebrnych gwiazd (podkr. w oryg. - N.M.) u góry. Należałoby zastąpić kulą ziemską z krzyżem czemś charakterystycznym dla Kaszub, albo przynajmniej dla samej osady kartuskiej. Jako odpowiednie w dotychczasowych projektach proponowano: 1. czarny krzyż Krzyżacki, 2. wieżę Kościoła Kartuskiego, 3. figurę Matki Boskiej, 4. figurę mnicha - kartuzjanina.
Projekt ad 1. chyba dzisiaj nie wchodzi w rachubę, nie mając zresztą żadnego historycznego uzasadnienia. Projekt ad.2 mógłby podlegać dyskusji, wątpię atoli czy na małej pieczęci wyszedłby charakterystycznie. Zwracam zresztą uwagę, że dużo miast ma w godle wieżę. Projekt ad 3., o tyle niewygodny, że bardzo dużo miast i bardzo wiele parafii prowadzi w godle Matkę Boską, a chodzi przecież o coś odrębnego. Oprócz tego figury całe na pieczęciach nie wychodzą nigdy wyraźnie i stąd nie są praktyczne. To się odnosi także do projektu ad 4.
Dlatego proponuję Gminie w miejsce kuli ziemskiej Kartuzów głowę czarnego Gryfa z srebrnym dziobem i czerwonym ozorem. Cały Gryf jest godłem wielu ziem pomorskich a nawet i miast (Tczew). Głowę Gryfa w tarczy na Szczecin ale jest to czerwony Gryf z białym odn. srebrnym polu z koroną. Czarny Gryf zaś bez korony jest godłem starokaszubskiej ziemi około Belgardu na Parsentami (Białogard - N.M.), skąd rycerze Świętopełkowi przynieśli nazwę na dzisiejsze Kaszuby bardzo wcześnie. Oprócz tego czarny Gryf był godłem województwa pomorskiego za czasów przedrozbiorowych Polskich. Byłoby historycznie uzasadnione, gdyby jedno z miast kaszubskich przejęło więc głowę kaszubskiego Gryfa w swoje godło. Dziób, przy czarnym Gryfie złoty, trzeba by ze względów heraldycznych zamienić na srebrny ze względu na to, że i gwiazdy Kartuzów są srebrne, a w jednej tarczy złoto i srebro razem nie uchodzą.
Tarcza w takim razie okazywała by, jak w przyłączonym szkicu podałem „głowę czarnego Gryfa z srebrnym dziobem i czerwonym ozorem bez korony w niebieskim polu i nad głową siedem gwiazd srebrnych w układzie zakonu Kartuzów” (- podkr. w oryg. - N. M.).
Uważam, że godło takie odpowiadałoby najwięcej wymogom historii, heraldyki i zasadom piękna.
Chorągiew z kolorami Gminy (lub miasta) Kartuzy w takim razie by miała odpowiednio do zasad heraldyki trzy kolory: „1. niebieski (tła tarczy), 2. biały (w chorągwi srebro się zastępuje kolorem białym) gwiazd i dzioba Gryfa, i 3 czarny (kolor Gryfa Kaszubskiego).
W razie przyjęcia powyższego projektu zachodziłaby potrzeba wykonania dokładnego rysunku podług przyłączonego szkicu, który w tej szkicowej formie do reprodukcji się nie nadaje. O ile Gmina mego pośrednictwa przy tym by użyć chciała, chętnie służę. Z poważaniem Dr. Aleksander Majkowski” (Ibidem, f. 12 - 13 a.: N. Maczulis, ibidem...).
Uzasadnienie Majkowskiego przekonało członków Rady Kartuskiej, która Uchwałą z dnia 31 stycznia 1923 r. zgodziła się na jego propozycję i przyjęła godło wg zaproponowanego wzoru. Po przesłaniu w dniu 5 lutego decyzji Rady do władz w Warszawie, Prezes Rady Ministrów i jednocześnie Minister Spraw Wewnętrznych generał Władysław Sikorski podpisał w dniu 29 marca 1923 r. Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie zaliczenia gminy wiejskiej Kartuzy, w powiecie Kartuskim, województwa pomorskiego w poczet miast.
Treść Rozporządzenia zamieszczona w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 14 kwietnia nr 39, rok 1923, p. 270 stanowi:
„Na mocy Par. 1 ustęp 2 pruskiej ordynacji wiejskiej dla siedmiu wschodnich prowincji z dnia 3 lipca 1891 r. (Zbiór ustaw pr. str. 233) i art. 14 ustawy z dnia 23 czerwca 1921 r. o wprowadzeniu dekretów, ustaw sejmowych i rozporządzeń Rządu oraz o dalszym uzgodnieniu ustawodawstwa na obszarze b. dzielnicy pruskiej (Dz. U. R.P. Nr. 25, poz. 511) zarządza się, co następuje:
Par. 1. Gminę wiejską Kartuzy, w powiecie Kartuskim województwa pomorskiego zalicza się w poczet miast, mających prawo rządzenia się podług przepisów pruskiej ordynacji miejskiej dla części (winno być siedmiu - N. M.) wschodnich prowincji z dnia 30 maja 1853 r. (Zbiór ustaw pr. str. 261) zmienionej rozporządzeniem Ministra b. dzielnicy Pruskiej z dnia 12 sierpnia 1921 r. (Dz. U. R. P. Nr 71 N 31 pt. 490).
Par. 2. Wykonanie niniejszego rozporządzenia powierza się Ministrowi Spraw Wewnętrznych.
Par. 3. Rozporządzenie niniejsze wchodzi w życie z dniem ogłoszenia” (Ibidem, f. 20.: N. Maczulis, ibidem...).
Natomiast w dniu 10 lipca 1923 r. Minister Spraw Wewnętrznych R. P. mecenas Władysław Kiernik wydał Dekret następującej treści:
„Na podstawie art. 2 Rozporządzenia Ministra b. dzielnicy pruskiej z dnia 31 marca 1920 r. o godłach barwach i pieczęciach samorządowych jednostek prawnopublicznych (Dz. U. Ministra b. dz. pruskiej Nr. 18 poz. 172) zgodnie z uchwałą Rady gminnej gminy Kartuzy z dnia 31 stycznia 1923 r. n a d a j ę (podkr. w oryg. - N. M.) miastu Kartuzy Województwa Pomorskiego godło: Tarczę w niebieskim polu głowa czarnego gryfa ze srebrnym dziobem i czerwonym ozorem, bez korony, nad głową siedem gwiazd srebrnych w układzie zakonu Kartuzów oraz barwy 1) niebieską, 2) białą 3) czarną” (Ibidem, f. 22.: N. Maczulis, ibidem...).
Zatwierdzone oficjalnie prawa miejskie i herb Kartuz nie były jednak przez lata należycie przestrzegane. W praktyce okazało się, że wystąpiły różnego rodzaju manipulacje. Herb - zatwierdzony wg wzoru Majkowskiego - podlegał nieprawnym przeistoczeniom. Herby więc bywały różne. Gwiazdy bywały więc ośmio- oraz sześcioramienne, kolor ich natomiast bywał często złoty, a nie srebrny. Zależało to często od inwencji twórców. Tymczasem MSW nakazywało dostosowanie się do zatwierdzonego wzoru.
Wiele lat upłynęło więc zanim herb miasta Kartuz został przywrócony wg wzoru dra Majkowskiego. W 1993 r. - na bazie źródłowej - opublikowałem po raz pierwszy wydawnictwo „Kartuzy. Herb i prawa miejskie” (Por.: Statut Gminy Kartuzy będący Załącznikiem do Uchwały Nr XXI/174/96 Rady Miejskiej. Zob.: też N. Maczulis, Z dziejów Kartuz i walk Kaszubów o niepodległość w latach 1918 - 1945, „Kaszubskie Zeszyty Muzealne” Z. 4 1996, s. 20 - 26.), w którym przedstawiłem uzasadnienie herbu naszego miasta. Zbiegło się ono z 70-leciem nadania praw miejskich oraz herbu. Przypomniałem o wzorze i założeniach twórcy herbu. Akta te bowiem znajdują się w Muzeum Kaszubskim i są bezsprzecznie jedynym merytorycznym uzasadnieniem i wzorem godła miasta oraz jedynym źródłem heraldycznym. W 1996 r. skorzystała z mej sugestii Rada Miejska w Kartuzach i sprawa herbu została ostatecznie właściwie sfinalizowana. Herb został przywrócony w swej pierwotnej postaci, oddając Aleksandrowi Majkowskiemu to, na co zasłużył. Dzisiaj herb jest ujednolicony i doczekał się ponownie swego miejsca i znaczenia.
