Mój tatk wëcerpiôł wiele od Niemców w kòncentracyjnym lagrze w Oranienbùrgù ë to mù mést daje prawò do zemi jaką przed nim òbrôbialë lëdze, co gôdalë pò miemieckù.
Co sã stało z Kaszëbama? Lëdze gôdają, że òni stądka òptowalë do stôri Pòlsczi, jak wëznaczëlë ji grańce przed II swiatową wòjną.
Mòji starszi zaczãlë mieszkac midzë Kaszëbama na Grinofie. Tu sã gôdało pò kaszëbskù, jak jô sã ùrodzył. Mòja matka dała mie tã mòwã, òna ni mògła chcec dlô mie zle. Jô móm dobrą matkã. Jesz dzysô ją widzã jak òna przãdła wełnã, a chòc spik na nią szedł òna chca dali prząsc.
Pòdczôs nie bëło wiele do jedzeniô, a jô zamiast pudingù wëgrizôł ùgòtowóné skórë òd bùlew, co miałë swinie jesc – òna to widza, chòc jô tegò nie pamiãtóm. Tata starôł sã równak ò rodzëznã. Bùlew òn wnenczas téż kùpił i żebë ù nas bëła biéda, nie mògã rzec, ale rozpachë téż nie bëło.
Dzecynny lata minãłë mie szczeslëwò – nôbarżi wierã temù, że jô miôł matkã i òjca, a òni bëlë razã.
Przëszedł czas ë trzeba bëło jic do szkòłë. Do ni jô chòdzył kòl 2 km colemało piechti. Z pòczątkù jô sã dobrze nie ùcził, czëtanié mie szło bële jak. Rôz mòja nôstarszi sostra naùczëła mie przë paseniu krów jedny czëtanczi z elemeńtarza tak, że jô ją mógł prawie na pamiãc.
W szkòle jô sã ùcził gadac pò pòlskù, ale jô mëslôł pò kaszëbskù. Przë pisaniu jô czasã wstawił kaszëbsczi słowò zamiast pòlsczégò (kara – taczka), przë gôdaniu téż nierôz tak bëło.
W pierszi klase – jak sã nie milã – jô miôł torbã zrobioną z wòskòwi deczi, taczi jak są òbrësczi. Mòji kamrôce – Kaszëbi smiele sã ze mnie: wez że ją pòwiész na klóna, chtëż bë z taką torbą chòdzył? To mie bòlało ë jô mëszlã długò z tą taszą nie brëkòwôł chòdzëc.
Z pòczątkù jô chòdzył do szkòłë, w jaczi przed tim ùczëlë pò miemieckù. W mòji klase bëło wnenczas 12 ùczniów, w tim 9 Kaszëbów. Z jinégò òdjimkù je widzec, że w nowi szkòle bëło nas 9, w tim 6 Kaszëbów. Terô jô sobie przëbôcziwóm, że më bële ze wse ë sã colemało gòrzi ùczëlë òd dzecy òficérów. Przeszedł czas ë jô skùńcził ùczbã w Szëmrejcach, gdze za mòjich czasów nie bëło szkólnégò Kaszëbë, żóden sã nijak do tegò nie przëznôwôł.
Jô sã ùcził tak strzédno, ale matematika mie szła bële jak. Wierã temù jô brëkòwôł pòmòcë mòjégò szkólnégò na egzaminie do technikum w Òwidzu kòl Starogardë. Òn równak dopòmógł mie i mòjémù kamrôtowi ze Szëmrejc ë më zaczãlë ùczbã w ti szkòle. Tu jô zmerkôł, że kaszëbizna mô swòje gwarë. Mój kamrôt z Mierëszëna gôdôł pò kaszëbskù jinaczi jak jô. Ju wnenczas òn czëtôł ksążczi Necla. Jô równak jich òd niegò nie pòżëcził.
W technikum jô ni miôł żódnégò szkólnégò Kaszëbë, ale jeden z nich baro namôwiôł do czëtaniô ksążków. Béł to ten sóm, co mie ùcził matematiczi, z chtërną jô miôł tëli kłopòtu. Do czëtaniô jô sã równak ni miôł. Rôz pòlonistka chca sprôwdzëc, chto przeczëtôł Lalkã Prusa. Na pitania më òdpòwiôdalë na pismie. Jô ti ksążczi nie miôł przeczëtóné ë nie wiedzôł, czemù Wokulsczi miôł czerwioné rãce. Skądka jô miôł wiedzec, że òn je sobie òdmrozył. Pòtemù jô równak tã ksążkã czëtôł. Pòlonistka gôda, że jô móm szëk do ùczbë jinëch mòwów. Z pisaniém pò ruskù nie szło mie równak dobrze. Ùczba niemiecczégò szła mie lepi.
Nasze technikum miało swòją sedzbã w stôrim pałacu z parkã wkół niegò. Béł to snôżi môl. Dali kòl Wierzëcë bëła Szwédzkô Góra, na chtërni më czasã balowalë. Piérwi w Òwidzu miele mieszkac farmazyni.

W technikum mie szła dobrze ùczba ò chòwie. Stało sã i jô w 1968 rokù òstôł méstrã gduńsczégò wòjewództwa w VIII Òlimpiadze Zootechniczny.

Pierszi w Pòlsce bëła równak mòja kamrôtka z klasë. Na wëższim stãpiniu mie tak baro szczescé nie dopisało. W ten spòsób w 1968 rokù napiselë ò mie w gazétach – mòże to pòmògło mie ùwierzëc, że jô téż cos pòtrafiã. Tegò rokù przë ti òlimpiadze jô òbezdrzôł katédrã w Òlëwie, béł na Westerplatte, òkrãce Burza w Gdinie, blizë w Rozewiu, béł w kòscele we Władisławòwie, przë pòmnikù pòd Swiecënem – gdze przemòglë Krzëżôków, w Krokòwie ë jinëch môlach.

W ten spòsób jô pòznôł dzél Kaszëbsczi Zemi.

Jesz wczasni jô béł na praktice w PGR w Nowim Dwòrze Pelplińsczim. Stądka nie bëło dalek do Pelplina ë tu jô òdwiedzôł katédrã – dzysô przëbôcziwóm so, że tam je szlachòta Mscëwòja. Jak sã nie milã, tak mie tołmacził mój kamrôt Dąbrowsczi, chtërnégò òjc béł pòdobno òd Serakòjc, òn mést mieszkôł w Ropuchach. Òn mie gôdôł ò ksãdzu Zëchce, chtërnégò baro jinteresowa kaszëbizna. Mòże ten knôp co béł ze mną w jedny klasë, przekònôł mie że nasza mòwą trzeba achtnąc. Òn równak nie rozmiôł pò kaszëbskù gadac.

Przëszedł czas, jô zdôł maturã, ale z matematiczi ë tim razã przëszła pòmòc. Na egzaminie do wëższi szkòłë jô sobie dôł równak radã sóm. Tu jô nie brëkòwôł żódny pòmòcë, ale na weterninarie nie bëło matematiczi. Tak jô òstôł sztudérą w Òlsztinie. Tu bëlë Kaszëbi, ale żebë më sã trzimalë w grëpce nie mògã rzec. Mie sã zdaje, że to nie bëło dobrze, ale terô je za pózno narzekac. Bëlë równak lëdzë co pamiãtelë ò Kaszëbach w Òlsztinie, jednym z nich béł mést Prëczkòwsczi z Céwic. To wiarã òn doprowadzył do tegò, że jô béł na zéńdzeniu z Piepką. Jak jô béł sztudérą ten pisôrz òdwiedzôł naszą szkòłã. Gôdôł ò Kaszëbach z Gniéżdżewa, ò roztrãbarchach, ò Czeszkù ë jinëch rzeczach. Na tim zéńdzeniu bëło kąsk lëdzy. Kaszëbi òstelë równak pòtemù dalek òd sebie. Më nie dzejalë nick do pòspòłu.

To, że jô jem Kaszëbą, jô mùszôł równak wiedzec, bò jô szukôł naszich lëdzy.

W 1972 rokù jô miôł praktikã w Céwicach. Wnenczas jô biwôł dosc wiele midzë kaszëbsczima chłopoma. Ùrzãdno jô gôdôł z nima pò pòlskù – taczi jô béł rãdi w służbie.

Pòtemù jô béł w Biôłimstokù ë dosc pòznôł to miasto. Stądka jô wëjachôł do Biôłowieżi – tu jô widzôł cerkwiã.

W 1973 rokù jô wëjachôł do Niemiecczi Demòkratny Repùbliczi, gdze robił mój szwadżier na bùdowie. Tu jô mùszôł dosc wiele gadac pò niemieckù i pòznôł kąsk niemiecczich sztudérów w Ilmenau. Jô chòdzył pò górach i miastach, a szedł téż drogą, chtërną czedës Goethe wanożił. W Ilmenau jô pòznôł katolëcką sztudérkã, chtërna bëła Niemcką, chòc zwała sã Matuszczak. Òna naùczała mie wiele pò niemieckù gadac. Grańce państwów nas równak rozdzelëłë. Przë ni jô pòznôł kąsk niemiecką kùlturã.

W 1973 rokù ùdało sã mie téż wëjachac do Federalny Repùbliczi Niemców. Tu jô béł w Wëższi Weterinarny Szkòle. Hannoverzwało sã miasto, w chtërnym jô wnenczas mieszkôł. Zôchòdnô kùltura Dólny Saksonie miała w sebie wiele czekawich, nowich dlô mnie rzeczi. Technika bëła tu mòcno rozwitô, ale lëdze lubilë miec psa czë kònia.

Tu jô pòznôł profesora Grunerta. Ten weterinarny gróta mô pòdług mie wiele mądrégò do pòwiedzeniô. Ten człowiek szukô prôwdã. Mòże temù jô gò tak zapamiãtôł, bò to piwò, co òn pòstawił, nie bëło równak tak wiele wôrt.

W Hanoferze jô spòtkôł sztudérów jinëch nôrodów. Bëlë òni ze Szpańsczi, Chile i Jugòsławie. Bëła téż sztudérka z Francji. Ti z Jugòsławie gôdelë, że òni są ze Sloweńsczi ë jich mòwã szło dosc rozmiec. Mòji kamrôcë z Pòlsczi pòszkalowelë sã z nima ò to, że ù nich lëchò robią, bò z jich kraju wësyłają lëdzy na zôróbk do Niemców.

Mój kamrôt ze Szpańsczi sztudérowôł nie leno weterinariã, ale ë architekturã. Òn trzimôł za wôrtné zdanié, że co jaczis czas mùszi bëc na swiece wòjna, bò bë bëło za wiele lëdzy a za mało do jedzeniô.

Ze sztudérką z Francji më chòdzëlë do katolëcczégò kòscoła. To równak bëło rozmiec, jak ksądz pò niemieckù gôdôł.

Praktika w Hanoferze dała mie ni leno dzél wiedzë z weterinarie, ale pòszérza mój pòzdrzatk na swiat ë kùlturã.

Drëgô praktika w 1973 rokù we Gduńsku ë jegò òkòlim nie dała mie jaż tak wiele. Wnenczas jô równak mieszkôł jaczis czas w tim miesce jak nigdë przed tim ë pòtemù. Mógł jô sã téż kąsk przëzdrzec na mòrsczi rëbaczenié – wark, ò jaczim Kaszëbi be mielë dzél wiedzec.

Tak sã pòmału kùńcził czas sztudiów ë wòjska, w chtërnym jô miôł dosc dobré stanowiszcze – Kaszëbi sã wierã bëlnyma żołniérzama, ë to jiny merkają.

Ze sztudérama jô biwôł w Czãstochòwie, doùcziwôł sã w filozófie. Ùwidzôł mie sã pòzdrzatk filozófë, chtëren sã zwôł Pierre Teilhard de Chardin, jegò òptimistinô wizjô, że nie bądze atomòwi wòjnë ë że më jidzemë w wëznaczonym czerënkù Omega.

Bëlë równak taczi, chtërnym sã mòja filozófiô nie wiedza, ë jô ni mógł ùczëc sztudérów, chòc jô skùńcził sztudia z wëprzédnieniém.

Pò tim wszëtczim jô szedł robic do Łebë. Tu jô szczépiôł psë ë lékòwôł jiné zwierzãta. Mój czerownik za dobri dbë ò Kaszëbach nie miôł, chòc òn w Łebie mieszkôł. Na szczescé bëlë lëdze, chtërnë zmerkale, że ze mną nie bëło jak z tim zajikôczem, chtërnégò nie chcele przëjąc do robòtë w radiu za zapòwiôdôcza, a òn tłómacził że tak sã stało bez jegò pòliticzné przekònania. Tak jô zmienił robòtã i zamieszkôł dosc dalek òd Kaszëb. Mòże pò to, żebë jesz barżi za nima tesknic. W rodzynny stronë jô równak przëjéżdżôł.

Niedalek òd naszégò dodómù jô pòznôł dzéwczã, chtërno gôdało pò kaszëbskù. Z nim jô pózni zbiérôł wiédzã ò mòjich starkach w serakòwsczi plebani.

Z robòtë wësłelë miã na delegacjã do Òlsztina. Tu mój profesor pòznôł miã z bëlnym Kaszëbą Abdonem Strëszôkiem rodu z Domôtowa. Ten człowiek baro naszą mòwã achtnie. Z nim më sobie pògôdalë pò kaszëbskù. Profesor Strëszôk ùznôł, żebë jô bë miôł pòznac jinégò zacnégò Kaszëbã Gerarda Labùdã rodu z Nowi Hëtë. W Pòznaniu jô òdnalôzł tegò człowieka, a profesor Labùda scwierdzôł, że jô gôdóm snôżo pò kaszëbskù ë jô bë miôł czëtac „Pomeraniã”. Òn wëjasnił mie, jak ten cządnik zapisac. Tak jô wszedł w pisóny swiat Kaszëbów.

Przë tim jô dali pòznôwôł jiné kùlturë. Służbòwò jô wëlecôł latawcem do Bulgarsczi, tu jô biwôł w mùzeach i cerkwiach. Tak òbôcził jem kąsk bulgarsczi kùlturë. Jesz dzysô jakbë widzã, jak w tim kraju jidą òwce za pasturzem. Przëpòminają sã mie specjalné stëdnie, z chtërnëch dërch bije wòda do picô. Tam jô sã dowiedzôł téż kãsk o Tërkach ë béł w meczece. Przez miedzã jô béł téż kòl Czechów, ë òbôcził përzinkã jich krôj.

Timczasã sprawë mòje ë mòji rodzëznë na Kaszëbach zaczãłë sã dosc lëchò ùkładac. Wiater żëcégò rozdzelił mie z mòjim kaszëbsczim dzéwczãcã. Mòjégò szwadżra baro lóntrusë zlëmilë. Bëło to mni wicy w tim czasu jak „Pomerania" ògłosza kònkùrs na kaszëbsczi pòwiôstczi. Mój ból jô zaczął przelewac na papier, tak pòwsta Goscëna. Przez nią jô trafił do Gòłunia. Tu jô pòznôł dzéwczã chtërnégò starka gôda pò kaszëbskù. Pò jaczims czasu jô wëjachôł do Szwédzczi do mòjégò drëcha. Z nim jô pòznôł jegò òjczëznã z cemnoczerwionyma drzewianyma bùdinkama. Słëchôł ò ùtopionëch zwònach ë spiącym wòjskù w Szwedzce.

Tak jô pòznôwôł rozmajité kùlturë, żebë na jich tle zaùważëc wôrtosc naszi kaszëbsczi kùlturë ùsôdzóné przez naszich tatków, matczi, starków, a dzysô më ją mùszimë dali rozwijac.

Nasze kaszëbsczé òtoczenié jidze dzysô czasã w taczim czerënkù, chtëren kaszëbiznie nic dobrégò nie przëniese. Je w nim równak téż wiele dobrich rzeczi, ò jaczich trzeba pisac, żebë tich co dobrze robią pòdtrzëmac na dëchù.

Kaszëbizna je mòją artistną mòwą. Jak jô pisôł pò pòlskù, nicht tegò nie wenerowôł. Mòże i to bëło wôżny w tim, że jo dzysô piszã pò kaszëbskù.

Kaszëbizna brëkùje pòmòcë òd sënów naszi zemi. Słowióni chcą wiedzec ò swòjich bratach znad Bôłtu. Mòże przez to, że jô dzysô piszã pò kaszëbskù, jiné bãdą wicy wiedzelë ò nas.

Kaszëbskô kùltura jesz w historicznëch czasach nie zakwitła. Më robilë i robimë dlô ni za mało.

Mie sã zdaje, że mòje pòkòlenié sã nie przësłużi kaszëbiznie barżi òd tich, co bëlë przed nama, ale w tële më mést téż nie òstóniemë.

Jak Bóg dô, to jô be chcôł jesz wiele pò kaszëbskù napisac. Mòże ùdô sã przekònac, że më ùsôdzómë kaszëbiznã. Jak òna ùmrze, to przez nas.

Marian Jeliński