Tym sposobem każde odchodzące pokolenie przekazywało swe zdobycze kolejnemu, a to z kolei następnemu. Każde z pokoleń, do osiągniętych wartości dodawało swój własny dorobek. Pokolenia zmieniały się z upływem lat i wieków, zaś osiągnięcia poprzedników tworzyły kulturę i tradycje kolejnych pokoleń.
Ten proces przemian trwa do dnia dzisiejszego i nadal ulega przekształceniom - w jednych dziedzinach naszego życia ulega ubożeniu wartości, w innych - ich wzbogacaniu.
Praca niniejsza ma na celu przedstawienie dorocznych, a więc powtarzających się cyklicznie w każdym roku kalendarzowym, obrzędów i zwyczajów ludowych znanych i praktykowanych do dzisiaj przez ludność zamieszkującą na Pomorzu Gdańskim, a ściślej - w centrum obszaru geograficznego zwanego Kaszubami.
Obrzędy są to ceremonie związane z kultem, zespoły określonych i zachowanych przez tradycję czynności, słów i gestów stanowiących zewnętrzną stronę uroczystości wierzeniowych oraz aktów społeczno-prawnych. Ta zewnętrzna strona kultu pielęgnowana przez społeczność Kaszub Środkowych, możliwie wiernie przekazywana jest z pokolenie na pokolenie, aczkolwiek siłą rzeczy w przeciągu wieków ulegała samoistnym przemianom.
Przypomnieć jednak należy, że nasi przodkowie przed przyjęciem chrześcijaństwa mieli własny rok obrzędowy związany ze świętami wyznaczającymi pory roku. Po przyjęciu chrześcijaństwa pogański kalendarz obrzędowy został rozbity, a wprowadzany chrystianizm wprowadził swój własny porządek obrzędowy.
Mimo walki z tradycją pogańską, część dawnych praktyk zachowała się pod zmienioną nazwą w różnych regionach kraju. Dzisiaj często nie potrafimy już wyjaśnić, czemu dany składnik obrzędu służył dawniej, przed czym miał nas chronić lub, o co błagać duchy naszych przodków.
Obrzędowo najbogatszym jest okres tzw. Godnich Świąt, czyli od Wigilii - 24 grudnia - do Trzech Króli (6 stycznia) (Słownik folkloru polskiego. Pod redakcją J. Krzyżanowskiego, Warszawa 1965, s. 275. ). Nie bez znaczenia więc, to najradośniejsze wydarzenie w roku na Kaszubach nazywane jest Godami (B. Grzędzicki, Chmielno. Wiadomości o środowisku wsi, Gdańsk 1980, s. 164.: Por. też pracę: J. Perszon, Rëbocczi Godë. Zwyczaje i wierzenia w okresie adwentu i Bożego Narodzenia u Kaszubów Helskich. Studium etnograficzne, Jastarnia 1992, s. 10.). Okres Godów poprzedza czas Adwentu, stąd też uzasadnione jest, że praca niniejsza rozpoczyna się od tego ważnego okresu.
Rzeczą naturalną jest, że wpływy tradycji kaszubskiej były i są bardziej ożywione i bogatsze na wsi niż w miastach. Było to zależne od prowadzonego stylu życia i postawy rodzin kaszubskich od pokoleń przywiązanych do własnych tradycji. Z powodów historycznych mieli oni bardziej rozwiniętą świadomość poczucia własnej wartości oraz odrębności etnicznej niż społeczności innych regionów Polski.
Również obrzędy uroczystości, obyczaje i zwyczaje ludowe związane są z tradycjami przodków. Te z kolei – w większym stopniu niż w innych regionach Polski – ulegały wielowiekowym wpływom podtrzymywanym przez tradycje Kościoła katolickiego wprowadzającego ludzkość w trzecie tysiąclecie. Na Kaszubach wiara katolicka - wiara ojców - jest bardzo silnie zakorzeniona wśród mieszkańców, a w okresie zaborów utożsamiana była z polskością.
Ta sytuacja nie zmieniła się do dnia dzisiejszego. Nie bez powodu więc odbywający swą pielgrzymkę do Polski w 1987 r. papież Jan Paweł II pamiętał o Kaszubach w Gdyni zwracając się do nich w znamiennych słowach: „Drodzy Bracia i Siostry Kaszubi. Strzeżcie tych wartości i tego dziedzictwa, które stanowią o Waszej tożsamości” (Jan Paweł II ze szczególnym słowem do wszystkich nad Bałtykiem. Przemówienie Ojca Świętego do ludzi morza, Gdynia 11 czerwca 1987, Gdynia 1990, s. 14.).
Również Prezydent RP Lech Wałęsa po zwiedzeniu stałych ekspozycji Muzeum Kaszubskiego im. F. Tredera w Kartuzach w dniu 16 lipca 1995 r. napisał: „(...) To właśnie Muzeum jest dowodem tożsamości Kaszubów i cząstką naszej kultury narodowej” (Zob.: Złota Księga Muzeum Kaszubskiego im. F. Tredera w Kartuzach.).
Generalnie zatem rzecz ujmując, sukces Kaszubów polegał na tym, że przez lata niewoli umieli zachować jedność w działaniu, potrafili zachować swój odrębny język, co było wynikiem uporu, żelaznej konsekwencji, a skutkiem była nie walka o polskość, ale trwanie w polskości (N. Maczulis, Muzeum Kaszubskie w Kartuzach. Dzieje i ekspozycje, Kartuzy 1992, s. 5.).
Teren Kaszub i jego mieszkańcy już od połowy XIX stulecia stali się przedmiotem podjętych badań naukowych. Od tego okresu wzrosło zainteresowanie naukowców Kaszubami i Ziemią Kaszubską, które nie zanikło, trwa, a w okresie obecnej demokracji rozwija się ze szczególnym nasileniem.
Swoje prace badawcze na terenie Kaszub prowadzili więc i prowadzą nadal wybitni lingwiści m. in. (G. Pobłocki, S. Ramułt, F. Lorentz, K. Nitsch, ks. B. Sychta, J. Treder), historycy m. in. (A. Parczewski, J. Łęgowski, S. Ramułt, W. Odyniec, J. Spors, G. Labuda, J. Borzyszkowski, J. Treder). Badaniom poddano też kulturę duchową i materialną ludności kaszubskiej, a w dziedzinie interesujących nas badań etnograficznych wymienić należy publikacje badaczy rosyjskich, niemieckich i polskich (A. Hilferdinga, A. Treichela, F. Tetznera, R. Krausego, I. Gulgowskiego, A. Fischera, B. Stelmachowskiej, R. Kukiera, W. Odyńca, F. Tredera, L. Malickiego, ks. J. Perszona) (Szczegółowe noty bibliograficzne prac wymienionych Autorów zawarte są w pracy: J. Perszon, Na brzegu życia i śmierci. Zwyczaje, obrzędy oraz wierzenia pogrzebowe i zaduszkowe na Kaszubach, Pelplin 1999, s. 14 – 16.).
Tematyką obrzędów uroczystości oraz obyczajami i zwyczajami w roku kalendarzowym na Pomorzu, w tym na Kaszubach, zajmowali się badacze polscy jeszcze przed wojną. Takie badania etnograficzne prowadziła B. Stelmachowska (B. Stelmachowska, Rok obrzędowy na Pomorzu, Toruń 1933.), publikując w Toruniu wyniki swej pracy.
Gdy po drugiej wojnie światowej, nauczyciel Franciszek Treder (Na temat biografii F. Tredera zob.: N. Maczulis, Treder Franciszek, W: Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, Pod red. S. Gierszewskiego, T. 4, Gdańsk 1997, s. 378 – 379.: Podkreślić należy, że od 1995 r. Muzeum Kaszubskie w Kartuzach nosi imię swego założyciela.) z Borzestowa organizował w Kartuzach Muzeum Kaszubskie, nie bez powodu pomagała mu w tym dziele etnograficznym B. Stelmachowska, będąc częstym gościem muzeum
(Jak poinformował mnie mój nieżyjący już dzisiaj współpracownik - starszy kustosz Muzeum Kaszubskiego – Franciszek Brzeziński prof. dr B. Stelmachowska jeszcze w latach pięćdziesiątych przyjeżdżała do Muzeum Kaszubskiego i pomagała jemu i F. Trederowi w oprowadzaniu grup wycieczkowych po Muzeum. Natomiast F. Treder oczarowany był pomocą i postawą B. Stelmachowskiej. Por.: F. Treder, Pamiętnik w Muzeum spisany, Opracowanie N. Maczulis, „Kaszubskie Zeszyty Muzealne”, Z. 1 1993, passim.) i Kartuz. Oficjalne otwarcie Muzeum Kaszubskiego nastąpiło w dniu 1 maja 1947 r.. Na jego ekspozycjach znalazły się naturalnie i te elementy etnograficzne, które związane były - i żyją do dzisiaj w społeczności kaszubskiej - z obrzędowością doroczną Kaszubów zamieszkujących centrum Kaszub z ich stolicą w Kartuzach.
Znaczącym i fundamentalnym dziełem w literaturze językoznawczej i interesującej nas tematyce etnograficznej jest praca ks. B. Sychty (B. Sychta, Słownik gwar kaszubskich na tle kultury ludowej, T. I – VII, Wrocław – Warszawa – Kraków - Gdańsk 1967 – 1976.), która jest obszernym zbiorem nie tylko kaszubskich słów, ale i zwrotów językowych i obyczajów. O znaczeniu dzieła Sychty świadczy fakt, że światowa opinia slawistyczna uznała ją za najlepszą pracę w leksykografii gwarowej języków słowiańskich.
Rzadko zdarza się w historii, aby już za życia wybijano medal na cześć Autora. Tak stało się w przypadku B. Sychty. Doceniając znaczenie jego pracy nad Słownikiem, w 1974 r. Zarząd Główny Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego wybił mu – Kaszubie urodzonemu w miejscowości Puzdrowo leżącej w powiecie kartuskim – srebrny medal z jego podobizną.
Inną pozycją z zakresu tematyki etnograficznej jest praca L. Malickiego (L. Malicki, Rok obrzędowy na Kaszubach, Gdańsk 1986.) przedstawiająca podstawy do poznania obyczajów kaszubskiego roku obrzędowego skierowana do wykorzystania przez nauczycieli i ich wychowanków.
Interesujące dla etnografa prowadzącego badania na Kaszubach są wyniki publikacji ks. J. Perszona (J. Perszon, Na brzegu życia i śmierci..., tenże, Kaszubskie zaduszki, Gdańsk 1990.: tenże, Godne zwëki, Luzino 1991.: tenże, Na Jastra, Luzino 1992.: tenże, Króluj nama wiedno, Luzino 1993.: tenże, Rëbocczi Godë....: tenże, Jastrë na Helu. Wielki Post i okres Wielkanocy na Półwyspie Helskim, Lublin – Jastarnia 1994.). W swych pracach przedstawia on wierzenia i zwyczaje regionalne charakteryzujące Kaszubów, często odróżniające ich od ludności innych terenów Polski. Gros informacji podanych przez ks. Perszona dotyczy ludności z terenów Kaszub Północnych, której obrzędy i obyczaje jedynie w drobnych, mało znaczących szczegółach różnią się od obrzędów Kaszubów z powiatu kartuskiego. Zasadniczą jednak różnicą są miejsca kultu Matki Boskiej. Kaszubi Północni kultywują Matkę Boską Swarzewską – Królową Polskiego Morza, zaś Kaszubi Środkowi – Matkę Boską Sianowską – Królową Kaszub.
Podstawę materiałową pracy Autora stanowią także materiały własne zebrane drogą ankiety, której treść została zamieszczona w Aneksie nr 1. Ankietowani i ich rodziny od lat zamieszkują w granicach gmin obecnego powiatu kartuskiego i od dziecinnych lat stykają się z podanymi obrzędami i zwyczajami ludowymi kultywowanymi w ich najbliższych środowiskach. Informacje pochodzące z ankiet nie są cytowane w przypisach, ale oznaczone w niniejszej pracy w postaci skróconej - numer ankiety opatrzony nawiasem - (x). Wykaz ankiet zamieszczony został w Aneksie nr 2 znajdującym się na końcu pracy.
Nie wszystkie informacje zawarte w ankietach mają jednakowo wysoką wartość merytoryczną. Wykorzystałem więc przede wszystkim te materiały, które są niezbędnym uzupełnieniem przedstawianego obrazu bogactwa życia obrzędowego na Kaszubach Środkowych, które ściśle łączy się z rokiem liturgicznym Kościoła katolickiego.
Grupę moich informatorów stanowi 65 osób w wieku od 19 do 60 roku życia. Dzięki temu, dane przez nich przedstawione nie zawsze potwierdzają się z obrzędami znanymi w latach wcześniejszych. Stąd też możliwa jest próba dokonania porównania obrzędów i obyczajów praktykowanych w powiecie kartuskim w latach trzydziestych, co wykazały badania B. Stelmachowskiej, z odbywającymi się na terenie Kaszub Środkowych w czasach obecnych.
Podczas pisania pracy pomocne okazały się zachowane materiały źródłowe w postaci akt pochodzących z Archiwum Muzeum Kaszubskiego im. F. Tredera w Kartuzach oraz materiały etnograficzne zachowane w Archiwum Zakładu Etnografii Instytutu Archeologii i Etnologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Materiały te jednak nie są zbyt obfite dla obszaru Kaszub Środkowych. Ich wartość badawcza jest jednak znacząca, gdyż nie były one dotychczas publikowane.
Ramy terytorialne pracy wyznaczają granice naturalne Pojezierza Kaszubskiego. Jego centrum zwane jest Szwajcarią Kaszubską lub Kaszubami Środkowymi. Granice tego terenu pokrywają się w zasadzie z granicami administracyjnymi powiatu kartuskiego. Utworzony po wojnach napoleońskich przez władze pruskie w 1818 r. powiat kartuski zachował w głównych zarysach – z przerwą lat 1976 – 1999 – do dzisiaj swą postać i obszar.
Praca składa się z sześciu rozdziałów odpowiadającym dorocznym obrzędom i zwyczajom praktykowanym i kultywowanym na terenie Kaszub Środkowych. Aby uzmysłowić i właściwie zobrazować rolę obrzędów i zwyczajów na Kaszubach, uznałem za stosowne poprzedzić pracę krótkim i ogólnym rozdziałem przedstawiającym dzieje tych ziem i zamieszkującej na niej ludności kaszubskiej. Ma on na celu wprowadzenie w interesującą nas tematykę i zrozumienia przyczyn dorocznego kultywowania obyczajowości kaszubskiej.
Rozdział drugi poświęcony został kaszubskim obrzędom okresu Godnich Świąt - Adwentu, Bożego Narodzenia i Nowego Roku. Rozdział trzeci zawiera obrzędy i zwyczaje praktykowane w okresie od Trzech Króli do okresu Zapustów i Popielca. Rozdział czwarty obejmuje obrzędy i zwyczaje okresu Wielkiego Postu i Świąt Wielkanocy. Rozdział piąty poświęcony został obrzędom sobótkowym oraz Nocy Świętojańskiej.
Ostatni rozdział dotyczy zwyczajów związanych z kultem Matki Boskiej Szkaplerznej i Siewnej. Rozdział kończy się okresem obrzędowym związanym ze świętem Wszystkich Świętych oraz Dniem Zadusznym.