Dzeje Słowianów, Pòmòrzô i Kaszëbów w skróce
Pòniższi tekst òstôł przeze mie dołączony do „Słownika Słowińsczégò”, jesz dzys (w maju 2024 r.) nie wëdónégò drëkã.
Pòmòrzé je krajã leżącym nad Bôłtëcczim Mòrzã, pòmidzë ùscym Wisłë i Òdrë. Òd pôłniô „ùmòwną” grańcą je rzéka Notec. Ale tak pò prôwdze, Wiôlgòpòlską òd Pòmòrzégò òddzeliwôł szeroczi pas zemi „niczëji”, leżący na północ ò ti rzéczi, zaliczóny w pòczątkach XII w. do Wiôlgòpòlsczi, chtëren niedługò pózni òpanowóny òstôł przez Niemców – tzw. Nowô Marchiô.
Nazwa „Pòmòrzé”, òznôczô krôj leżący wedle mòrza, co swiôdczi, że òna òstała nadónô przez sąsadów òd stronë pôłniowi, tj. Pòlôchów. Do Pòmòrzégò są téż nieczedë zaliczóné zemie pò zôchòdny stronie Òdrë, dzys nôleżącé do Niemców, przódë, do XII w. nôleżącé do plemión Wkrzanów i Rzeczanów, wchòdzącëch w skłôd związkù Lutików (przódë Wieletów), a téż Chiczanów i Czrezpienianów. Òstałë òne w 1135 r. pòdobité przez Bòlesława Krzëwòùstégò z pòmòcą pòmòrsczégò ksãca Warcësława i przëłączoné do ksãżstwa Zôchòdno-Pòmòrsczégò.
Wnetka całô wiédzô ò dôwniészich dzejach zemi zwóny Pòmòrzim (móm na mëslë cząd òd XIV wiekù przed Christusã do I w. pò Chr.) pòchòdzy z wëkòpalësków archeòlogicznëch (ò czim mdze mówa kąsk niżi). Dopiérkù òd I wiekù pò Chr. mómë përznã wiadomòscy, zapisónëch przez grecczich czë rzimsczich „geògrafów” – taczich, jak: Pliniusz Starszi i Tacyt (òbaji żëjący w I w. pò Chr.), Ptolemeusz Klaùdiusz (II w. pò Chr.), Jordanes (VI w. pò Chr.) – chtërne są parłączoné z zemiama nad Bôłtëcczim mòrzã. Z archeòlogii i z tzw. zdrzódłów pisónëch wiémë, że na Zôchòdnym Pòmòrzu, ju òd III w. przed Christusã przebiwałë plemiona germańsczé[1]. A na Wschòdnym Pòmòrzu przebiwelë ju òd I / II w. pò Chr. pòchòdzący ze Skandinawii Gòtowie, a téż krewny Gòtów, Gepidowie, jaczich sedzbą (na Pòmòrzu kąsk szerzi pòjãtim) bëło òkòlé pózniészégò Elbląga. Kòle III w. Gòtowie i Gepidowie, zaczãlë stądka stopniowò wëcëgac w stronã Mòrza Czôrnégò. Droga jich wanodżi prowadzëła wedle rzék Wisłë i Bùgù, przez Ukrajinã. Dzél Gòtów òstôł dłëżi na Pòmòrzu (nad Gduńską Zatoką) i wierã weszedł w skłôd lëdu zwónégò Widiwari. Bëło to, pòdług infòrmacji Jordanesa (VI w. pò Chr.) plemiã złożoné, z lëdzy rozmajitégò pòchòdzeniô. Tëch Widiwariów niejedny historicë mają za jedno z Wenedama / -tama. Jinszi, np. A. Kòkòwsczi twierdzą, że to bëlë òstóny w nëch stronach germańsczi Gòtowie.
Ale kò je wiedzec, że ti Wenedowie żëlë tu, ju wiele wieków rëchli, przed przëbëcym plemionów germańsczich. Z Wenedama je łączonô archeòlogicznô kùltura łużëckô[2] (1400 do 300 r. przed Chr.), chtërna pòjawiła sã nôprzód na Wschòdnym Pòmòrzim, a pózni sã rozszérzwiła na pôłnie dzysészi Pòlsczi (téż na Pòłabié i za Bùgã na teren dzysdniowi Biôłorusëji), a téż na północné Czechë i Słowacjã. M. Gędek[3] pisze, że lud Wenedów „na terenach Westrzédny Eùropë zbudowôł kwitnącą cywilizacjã czasów kulturë łużëcczi”. Zdanim tegò aùtora, béł to lud pòkòjowò nastawiony.
Co jaczis czas jaczis wiôldżé gromadë Wenedów emigrowałë z terenu dzysészi Pòlsczi i wspòmniónëch krajów sąsednëch, szukając lepszich warënków do żëcégò. Do nôwikszi taczi emigracji, do północny Italii, nad Adriatik doszło kòlë X w. przed Chr. (zdanim G. Labùdë). Jinszé regionë zasedloné przez Wenedów to: Nadreniô (w Niemcach), òkòlé jezora Bòdeńsczégò (w Szwajcarii), Brëtoniô (we Francji), Winchester (w Britanii), Gnyweld (we Walii), Inflantë (na Łotwie). Téż niejedne grëpë nalazłë sã na Bałkanach i w Môli Azji.
Dzél pòlsczich ùczałëch – archeòlogów (J. Kòstrzewsczi, K. Jażdżewsczi) i historików (H. Łowmiańsczi, W. Hensel) – widzôł w Wenetach / Wenedach Prasłowianów, a dorzéczi Wisłë i Òdrë ùznôwôł za „kòlibkã” Słowianiznë. Przez przëstójników ti, aùtochtoniczny teórii wspómniónô kùltura łużëckô, jakô trwała w XIV do III w. przed Chr. na terenach w dorzéczim Wisłë i Òdrë a téż w północnëch Czechach, Mòrawach i w północno-zôchòdny Słowacji we westrzédny Pòlsce. Ale jinszi ùczałi są zdaniô, że Wenedowie nie bëlë lëdã słowiańsczim, le mòże ùżiwelë jednégò z grëpë jãzëków italo-celticczich, jak to òstało stwierdzoné w przëpôdkù nadadriaticczich Wenetów. Nie wiadomò jaką mòwą gôdelë ti „naszi” nadbôłtowi Wenecë, bò nie zachòwałë sã niżódné zapisczi, inskripcje. Tak tej – mòjim zdanim – mòżemë téż pòstawic tezã, że mògła to bëc mòéa indoeùropejskô, pòdobnô do słowiańsczi… I mòżemë przëpùszczëwac, że ti, co wëwãdrowelë z terenów dzysészi Pòlsczi w cëzé stronë, dostosowiwelë sã do mòwë, jakô panowa w kraju jich òsedleniô, ale dzél Wenetów mógł znac téż mòwã kraju, skądka przëbëlë jegò przodkòwie. G. Labùda w „Słowniku Starożytności słowiańskich” pisôł:
Z migracją Wenedów na południe zapewne należy wiązać uruchomienie stałego ‘szlaku bursztynowego’ między północną Italią a ujściem Wisły i Niemna oraz oddziaływanie kultury etruskiej na Wenedów (urny domkowe i twarzowe)”. (…) Wydaje się rzeczą możliwą, że rzymski ekwita za czasów Nerona (54-68) podczas swej wyprawy po bursztyn do ujść Wisły porozumiewał się z miejscową ludnością przy pomocy towarzyszących mu Wenetów znad Padu”.[4]
Na to wspòmnióné przez Labùdã „oddziaływanie kultury etruskiej na Wenedów”, tj. pòdobieństwò spòsobù chòwaniô prochów ùmarłëch w ùrnach domkòwëch i twarzowëch na Pòmòrzim i przez Etrusków zwrócył ùwôgã téż Stanisłôw Mielcarsczi[5]. Pisze òn, że te nalezniska archeòlogiczné są zaliczóné do tzw. kùlturë wschòdnopòmòrsczi (jakô je dzélã kùlturë łużëcczi). Bëła to kùltura wespółczasnô pòczątkóm Rzimù (VIII w przed Chr.). Òsadë (sedlëska, wiosczi) zamieszkiwóné przódë przez lëdzy ti kùlturë skùpiwałë sã nad rzékama Wierzëcą, Redunią i Łebą.
Zdanim drëdżégò dzéla historików, tzw. allochtonistów, całô òbéńda midzë rzékama Wisłą a Łabą (w tim téż Pòmòrzé) òsta zasedlonô przez Słowianów dopiérkù w VI w. pò Christusu. Pò prôwdze, na pòczątkù pierszégò tësąclecégò pò Chr. całé Pòmòrzé ju bëło wierã òpanowóné przez plemiona germańsczé. Te najazdë germańsczich hùrmów pewno sã zaczãłë ju jaczich trzësta lat rëchli. Badania archeòlogiczné wskazëją, że ju w III w. przed Christusã na Zôchòdnym Pòmòrzu mieszkelë Germanowie. Z nima je identifikòwónô archeòlogicznô kùltura jastorfskô, chtërna òd kùńca II w. przed Chr. òstała wëpiartô przez kùlturã grobów jamòwëch, jakô òbjãła dorzéczé Òdrë, Wisłë i Bùgù: 1. grëpa òksëwskô – na północë, tj. Pòmòrzim; 2. grëpa przewòrskô, na pôłniu, we westrzédny i pôłniowi Pòlsce – ta kùltura, wedle archeòlogów je szlachã pò celticczich (a zdanim Marka Gędka: wenedzczich) Lugiach.
Na pòdstawie rozmajitëch infòrmacji historicznëch parłączonëch z wënikama badaniów archeòlogicznëch je wiedzec, że na Zôchòdnym Pòmòrzu, przë ùscym Òdrë, na terenach pózniészi Meklembùrgii i sąsednëch òstrowiach na Rugii i Wòlinie żëlë òd II w przed Chr. do I w. pò Chr. germańsczi Rugiowie, a na pôłnié òd nich, nad Òdrą Bùrgùndowie. Téż w I w. pò Chr. na Zôchòdnym Pòmòrzu żëlë germańsczi Lemòwiowie. Jaczis czas na Zôchòdnym Pòmòrzu przebiwelë téż Langòbardowie i Helwekónowie. Tak tej na pòczątkù I-gò tësąclecégò pò Chr. całé Pòmòrzé ju bëło òpanowóné przez plemiona germańsczé. W V w. pò Chr. Rugiowie i Langòbardowie nalezlë sã kòle grańcë rzimsczi, nad rzéką Dunaj.
Pòdług jednégò z allochtonistów, Andrzeja Kòkòwsczégò Słowianowie, jaczi sã pòjawilë na tëch zemiach bëlë – w pòrównanim z dôwniészima lëdama tu zamieszkałima – lëdã primitiwnym. Pisze òn: „Jak wytłumaczyć wyzbycie się całej skarbnicy umiejętności i doświadczeń rzemieślniczych (…) posługiwanie się wyłącznie nożem i zagiętym, zaostrzonym konarem drzewa, zamiast radła okutego żelazem, uzbrojonego w krój ułatwiający skuteczną orkę?”. Magdalena Mączińskô, nôleżącô do archeòlogów pòkòleniô II pòłowë XX w. twierdzy, że pò wiôldżich przecążkach lëdów w pòłowie I tësąclecô pò Chr. òbszar dzysészi Pòlsczi i wschòdnëch Niemców béł dosc mòcno wëlëdzałi (wëludniony), ale nié do kùńca[6].
Są téż jinszi historicë, taczi, jak Lech Leciejewicz, chtërny wskazëją, że czejbë Słowianowie bëlë môłim lëdã, tejbë ni mòglë w krótczim czasu zesłowiańszczëc tak wiôldżégò dzéla Eùropë. Téż aùtór ksążczi pn. „Cywilizacja Słowian” (2023 r.), Kamil Janicki pisze, że czejbë môłi lud, nawetka w lëczbie 300 tësący lëdzy chcôł òpanowac tak ògromny sztëk zemi w tak krótczim czasu, to „mùszôłbë sã młodzëc jak trusë”. Są jinszi, np. Jacek Brunon Siwiński, chtëren w ksążce "Wczesne dzieje Polan" (1990 r.) pisze, że jegò zdanim słowiańskô mòwa stała sã „lingua franca” tegò regionu Europë, tzn. słowiańsczi jãzëk stôł sã jediną mòwą zrozëmiałą jakò takò dlô wszëtczich, tej nié tëlé lud, co mòwa zapanowa na òbszarze òd Bôłtëcczégò Mòrza jaż pò Strzódzemné i òd Łabë pò Wòłgã. Zdanim Jacka Sëwińczégò, w tim òpanowanim nowëch zemiów Słowianów wspòmôgałë jeżdżącé na kòniach gromadë irańsczich (persczich) Alanów, Sarmatów, Serbów, Chòrwatów i mòże Turingów. Ale to je kąsk szerszô historiô.
A czë nie bëło pòkrewiéństwa midzë Wened/tama a Słowianama? Bëło, ò czim swiôdczą badania geneticzné. Wenetowie i Słowianowie są téż indoeùropejczikama (tak jak téż wspòmnióné lëdë irańsczi), tej jãzëk „pòlsczich” i „pòmòrsczich” Wenetów mógł bëc pòdobny do słowiańsczégò. Ale kò Słowianowie, jaczi sã ùkôzelë we widze historii bëlë, w procëmkù do Wenetów lëdã primitiwnym. Na to jô móm taczé swòje wëjasnienié: Hewò, w czasach zagrôżbë ze stronë Germanów dzél Wenetów zdążił sã schronic sã za Pińsczima Błotama, na pògrańczim Ùkrajinë i Biôłorusëji, i dopiérkù pò pôrãset (mòże 800) latach sã tamstąd wërojił pòd nowim mionã Słowianów i wërësził na pòdbój Bałkanów czë zemiów w dorzéczim Wisłë, Òdrë i Łabë, òpùszczonëch przez plemiona germańsczé. Pòdczas przebiwaniô tam, za Błotama, nen lud żił baro biédno i z czasã zatracył swòje ùmiejãtnoscë wërôbianiô piãknëch statków glënianëch czë metalowëch. – Ale to je le takô mòja nôdba, chtërną w logiczny spòsób jô próbùjã pògòdzëc sprzéczné teórie historików.
W VI - VII w. pò Chr. (Pra)Słowianowie rozszérzwilë sã na pôłnié (na dzysészé Czechë, Słowacjã, Wãgrë, Słoweniã itd.) i téż na pôłniowé krańce spùstoszonëch wòjnama Bałkanów. W VIII i IX w. òni ju zasedliwelë Grecjã i òstrowë Egejsczégò Mòrza... W pierszi pòłowie VII w. pòwstało na terenie Mòrawów, Czech i Łużëców pierszé słowiańsczé państwò, jaczégò włôdcą béł Samón. A w pierszi pòłowie IX w. pòwstało w tëch samëch stronach państwò mòrawsczé (Wiôlgô Mòrawa), jaczé òstało rozbité w pòczątkach X w. przez Niemców, Czechów i Wãgrów.
Nas czekawi barżi sytuacjô na Pòmòrzim i w północnym dzélu Pòłabiô. Zemie te, pò òpùszczenim jich przez lëdë germańsczé téż bëłë, òd VI w. stopniowò zasedliwóné i zagòspòdarziwóné przez (pra)Słowianów. Na zôchòdze Słowianowie kòle VII w. doszlë do rzéczi Łabë i, môlama słowiańsczé sedlëszcza tã rzékã nawet przekroczëłë. Pisemné wiadomòscë ò sytuacji etniczny i pòliticzny na terenie Pòłabiô i Pòmòrzô pòjôwiają sã dopiérkù w IX - X w. Równak nawetka w tim czasu wierã jesz dzél Wened/tów mógł miec swiadomòsc apartnégò swòjégò pòchòdzeniô, ò czim swiôdczi nazwa Wendów pòjôwiającô sã w titulaturze ksążãt zôchòdnopòmòrsczich. Ti Wendowie w czasach IX – XI wiekù pò Chr. wëróżniwelë sã strzód pòmòrsczégò, słowiańsczégò lëdu, tak samò jak Kaszëbi i Czerczipanowie. Zajimelë sã dochòdowim hańdlã i nôleżelë do elitë spòłeczeństwa Pòmòrzô, ò czim pisze Léón Stoltmann[7]. Prawie w tamtëch czasach pòjawiła sã na Pòmòrzu nazwa Kaszëb(ë), ò czim je mòwa kąsk dali.
Pòmòrzé bëło pierszi rôz włączoné do państwa Piastów przez Mieszka I, w kùńcu X wiekù. Pòlsczi historicë identifikùją Pòmòrzé z òkreslenim „longum mare” wëstãpùjącym w „testamence” Mieszka I, òpisëjącym grańce jegò państwa, zaczinającym sã òd słów „Dagome iudex…”.
W czasach Bòlesława Chrobrégò pò 1000 r. w Kòłobrzegù[8] òstała ùstanowionô stolëca biskùpstwa, ale krótkò pòtemù, ju kòle 1005 r. w Pòmòrzé òderwało sã òd państwa Piastów i doszło tu do nôwrotu pògaństwa. Dopiérkù kòle 1125 r. òstało òno zôs pòdbité przez Bòlesława Krzëwòùstégò i schristianizowóné w pòłowie XII w. Pò smiercë tegò panownika Pòlskô pòdzelonô bëła na dzélnicë, władzô centralnô (senioralnô) pòdùpôdała, co prowadzëło do wzmòcnieniô sã samòstójnoscë ksążãt zawiadëjącëch pòszczególnyma dzélnicama. W ten spòsób wzmòcniła sã na Gduńsczim Pòmòrzim władzô tamtészich ksążãt. Ti gduńsczi ksążãta (téż starogardzczi Grzëmisłôw) – zdanim historika E. Rymara i pùblicystë L. Bądkòwsczégò bëlë krewnyma ksążãt zôchòdnopòmòrsczich. Jinszi historicë ùwôżają jich za pòtomków ùstanowionëch przez krakòwsczégò suwerena (seniora) namiestników, czë „marchionów” (W. Kadłubek). Niejedny są zdaniô, że namiestnikama òstelë ti ksążãta, gduńsczi Grificë. Bële òni pòd scëslészą kòntrolą ze stronë krakòwsczich (senioralnëch) ksążãtów, co jich różniło òd Grifitów zôchòdnopòmòrsczich.
Do Zôchòdnégò Pòmòrzô nôleżałë téż zemie na zôchód òd rzéczi Òdrë, chtërne òstałë przëłączoné przez wòjska B. Krzëwòùstégò z pòmòcą wòjsków ksãca Wartësława. Te zemie pòdlégałë pòstrzédno Césarstwù Niemiecczémù. Zdanim E. Rymara[9] całé Pòmòrzé bëło pòdległé temù Césarstwù, a pretensje te sygałë jesz czasów Karola Wiôldżégò; wedle Rymara Krzëwòùsti téż zapłacył Niemcóm tribùt òd całégò Pòmòrzégò…). W nen spòsób zôchòdnopòmòrsczi ksążãta (Grificë) òstawiony przë władzë przez Krzëwòùstégò wichlelë sã pòmidzë rozbitą na dzélnicë Pòlską a Césarstwa Niemiecczim, reprezentowónym przez Marchiã Brandenbùrską i jesz do te mùszelë sã liczëc z pòtãżną w XIII w. Danią. W związkù z zagrôżbą ze stronë Danii w XII w. ksążãta zôchòdnopòmòrsczi jesz mielë interes, żebë ùtrzëmëwac łączbã z jinyma ksążãtama pòlsczima. Ale timczasã, pò wëkùpienim w XIII w. przez Marchiã Brandenbùrską òd szląsczégò ksãca Bòlesława Rogatczi Zemi Lubùsczi Marchia zaczã zajëmac téż klin pògrańcznégò pùstkòwiô, òddzélającégò Pòmòrzé òd Wiôlgòpòlsczi. Ten klin niemiecczégò òsadnictwa, zwóny Nową Marchią zaczął òddzelëwac Zôchòdné Pòmòrzé òd Wiôlgòpòlsczi. Nowô Marchiô bëła stałą zagrôżbą dlô władzë zôchòdnopòmòrsczich ksążãt, na co spòsobã bëłë òżenczi z córkama margrafów, co doprowadzëło wnet do czëstégò zniemczeniô zôchòdnopòmòrsczi dinastii Grifitów (ju w XIII w.). W czasach pózniészich związczi Zôchòdnégò Pòmòrzô z Pòlską stôwałë sã corôz to słabszé. W bitwie pòd Grunwaldã kaszëbczé (zôchòdnopòmòrsczé i wschòdnopòmòrsczé) ricerstwò walczëło pò stronie Krzëżôków Ne dwa nadżé miecze Jagielle przed bitwą pòdarowelë bòdôj téż Kaszëbi (swòje pòselstwò òdprawilë wierã w pòlskò-kaszëbsczi mòwie), a pò bitwie kaszëbsczi wòjarze wespół z Pòlôchama òpijelë rozgromienié Krzëżôków…
Bitwa pòd Grunwaldã përznã òsłabiła państwò krzëżacczé, ale dopiérkù Kazëmierzowi Jagiellończikòwi ùdało sã wërwac z krzëżacczich rãk Pòmòrzé Gduńsczé (pòkój toruńsczi 1466 r.). Pòwiatë lãbòrsczi i bëtowsczi òstałë w 1455 r. òddóné w lenno ksążãtóm zôchòdnopòmòrsczim.
Jesz w pòczątkach XVI w. za czasów panowaniô w Pòlsce Zygmùnta Stôrégò pòjawiłë sã widoczi na przëcygniãcé Zôchòdnégò Pòmòrzô (tj. Pòmòrsczi) do Pòlsczi. Ale pòmòrsczi ksążã Bògùsłôw X lawirowôł midzë Césarstwã a Rzeczpòspòlitą szlachecką, chcąc ùgrac jak nôwicy kòrzëscy dlô sebie. Czej w pòłowie XVI w. Bògùsłôw X òstôł przez césarza Karola V ùznóny ksãcã Rzeszë, ju ni miôł interesu w trzimanim z Pòlską. A Pòlskô téż zaniedba swòje interesë na zôchòdnëch grańcach (Szląsk i Pòmòrzé). Pòlskô magnateriô miała wôżniészé interesë na wschòdze. Kùsëłë jã rozległé perspektiwë ùkrajińsczich stepów… A pòza tim trzeba rzec, że to tam Zôchòdné Pòmòrzé (tzw. Pòmòrskô) bëło ju wnenczas baro zniemczałé. Mòże do tegò sã òdnôszô zapisóné przez Zëchtã przësłowié: „biada Pòlsce przë Pòmòrsce”?
Jak pamãtómë, pòwiatë lãbòrsczi i bëtowsczi òstałë w 1455 r. òddóné w lenno ksążãtóm zôchòdnopòmòrsczim. Jesz rôz, na zjezdze gduńsczim w 1526 r. òstało to lenno przedłużoné. Chòdzëło w ti pòlitice ò przëcygniãcé ksążãt zôchòdnopòmòrsczich do Pòlsczi. Ale znaczenié miałë téż pòżiczczi zacygóné przez Zygmùnta Aùgusta w szczcyńsczim bankù Loitzów…
Pòtemù, za czasów Władisława IV (Wazë) w 1637 r., w związkù z wëmrzenim dinastii Grifitów zemie Lãbòrskô i Bëtowskô òstałë przëłączoné do Pòlsczi, a diplomacjô pòlskô zgłosëła nawetka pretensje teritorialné do Słëpska, Darłowa i Sławna. Ale ju w r. 1657 elektór brandenbùrsczi wëkòrzëstôł trudné pòłożenié Pòlsczi, chtërna zmôgała sã ze szwédzczim pòtopã i ùzwëskôł òd Pòlsczi, w zamian za pòrzucenié sojuszu ze Szwédama, òdnowienié lenna nad zemiama bëtowską i lãbòrską, tim razã na rzecz Brandenbùrgii. W 1668 r. Brandenbùrczicë zajãlë pòza tim starostwò drahimsczé ze stôrim Drawskã i Czaplinkã, òbiécóné elektorowi na pòkrëcé kòsztów wòjnë procëm Szwédóm[10]. Pózni Pòlskô zajãtô jinszima wòjnama, corôz to mni ùwôdżi zwrôcała na sprawë zôchòdnopòmòrsczé.
Pòd wzglãdã przënôleżnotë kòscelny do pòłowë XIV w. Zôchòdné Pòmòrzé (na wschód òd Òdrë) – biskùpstwò w Wòlinie, pòtemù w Kamieniu – pòdlégało arcybiskùpstwù gnieznieńsczémù. Ale pózni biskùpi kamieńsczi (Niemcowie) sã wëzbëlë ti pòdległoscë.
Na Zôchòdnym Pòmòrzim nabiérôł mòcë proces germanizacji pòmòrsczégò, tj. kaszëbskò-słowi(a)ńsczégò lëdu, wspiéróny przez domôcëch ksążãt, chtërny sami ùlégelë z kòżdim pòkòlenim corôz to głãbszémù zniemczenimù. Ju pòd kùńc XIII w. mało jaczi ùrzãdnik czë wòjôrz na ksãżëczim dwòrze nosył słowiańsczé miono. Ksążãta pòmòrsczi, chcąc ùnowòczasnic państwò i zwikszëc swòje dochòdë, sprowôdzelë niemiecczich òsadników, kòlonistów i rzemiãsników, chtërny kòrzëstelë z ùprzëwilejowónëch warënków, w przërównanim z Kaszëbama. Zakłôdóné bëłë nowé miasta, w chtërnëch prawa diktowelë Niemcowie, a stôré miasta-gardë ùpôdałë. Chto chcôł cos znaczëc w zôchòdnopòmòrsczim państwie mùszôł so przëswòjic niemiecką mòwã i kùlturã. W nen spòsób Kaszëbi, zwóny przez Niemców Wendama, stôwelë sã lëdã pòniewiérónym, spichónym do nôcãżészich i nômni płatnëch robòtów, a słowiańskô („kaszëbskô”, „słowińskô”, „wendijskô”) mòwa stôwa sã téż jãzëkã zgardzonym przez nowé elitë zôchòdnopòmòrsczégò państwa.
Co prôwda, téż Wschòdné Pòmòrzé, ze stolëcznym Gduńskã òd 1308 rokù òstôwało zajãté przez niemiecczich Krzëżôków (Gduńsk béł i tak wikszim dzélã miastã niemieckòjãzëcznym). Téż w niechtërnëch òkòlëcach naszi, dzysészi kaszëbsczi zemi rozszérzało sã òsadnictwò niemiecczé, np. w òkòlim Gduńska, Pùcka, Lãbòrga czë Chòjnic. Ale główny môch germanizacyjny państwa zôkònnégò sczerowôł sã na zemie zagrabioné Prësóm (pòd chwalebnym pretekstã christianizacji…), leżącé na wschód òd dólnégò òdcynka Wisłë. W czasach krzëżacczégò panowaniô Wschòdné Pòmòrzé, w tim zemia lãbòrskô òstało dali pòdległé władzë pòlsczégò Kòscoła (leżało òno w grańcach biskùpstwa włocławsczégò). Téż zemia słëpskô (zaliczónô ju do Zôchòdnégò Pòmòrzô), i bëtowskô òd stronë kòscelny pòdlégałë władzë pòlsczégò Kòscoła òd I pòłowë XII w. jaż do czasów tzw. protestancczi refòrmacji w pòłowie XVI w. W tamtëch czasach, òd kùńca XII do pòłowë XVI w. Słëpsk béł sedzbą òsóbnégò archidiakònatu, pòdlégającégò arcybiskùpstwù gnieznieńsczémù, do chtërnégò nôleża téż zemia bëtowskô[11].
Na zemiach zaòdrzańsczich słowiańskô mòwa zamarła wikszim dzélã ju kòle XIII wiekù, chòc wierã nié wszãdze. Jesz tam sam mògłë jistniec dosc długò òstrówczi słowiańsczi mòwë w mòrzu niemczëznë. Kò nawetka w XVIII wiekù òstałë spisóné tekstë, swiadectwa zamiérający słowiańsczi mòwë Drzewianów pòłabsczich, żëjącëch pò zôchòdny stronie Łabë, w òkòlim Lünebùrga i Hanóvru. Në i jesz pò dzys dzéń, w grańcach niemiecczégò państwa jistnieje región zamieszkóny przez Serbòłużëczanów. Ale to je na pôłniowim Pòłabiu, grańczącym òd pôłnia z Czechama czë, przez Nysã z pòlsczim Szląskã (mëszlã ò Szląskù w czasach dôwniészich, sprzed zniemczeniô, pòstãpùjącégò òd XIII w. – wtenczas pòlskò-szląskô gôdka łączëła sã z serbòłużëcką). A grańca kaszëbskò-słowi(a)ńsczi mòwë na Zôchòdnym Pòmòrzim, tj, w Pòmòrsce przesuwa sã z czasã, òd XIII w. corôz to dali na wschód. Jak ju bëło wëżi rzekłé, Kaszëbi, pòzbawiony òpieczi zniemczałëch ksążãt pòmòrsczich, ùlégelë nôcëskòwi masë sprowôdzónëch ze zôchòdu òsadników, Niemców (czãsto téż pòtomków rëchli zniemczałëch Słowianów-Kaszëbów). Miasta òpanowóné przez Niemców wëdôwałë ju w XV w. zôkazë gôdaniô pò wendijskù, tj. słowi(a)ńskù. Kaszëbsczi lud na Zôchòdnym Pòmòrzim béł spichóny na lëchszé zemie i do słabò płatnëch a niebezpiecznëch robòtów, jak rolnictwò i rëbaczenié. Ale jesz w XV - XVI w. bëłë na Westrzédnym Pòmòrzim całé pòwiatë pòmòrsczi zemi, dze mało chto rozmiôł niemiecką mòwã. Kantzow, XVI wieczny aùtór pòmòrsczi kroniczi pisôł, że nad rzéką Parsãtą (na Westrzédnym Pòmòrzim kòle Biôłogardu i Kòlbergù-Kòłobrzegù) gôdô sã pò „wendijskù”. Z. Szultka cytëje téż, relacjã kartografa Lubinusa, aùtora mapë Pòmòrzégò, chtëren w 1612 r. béł w òkòlim Pòlanowa, dze òn „sã nalôzł” midzë „Wendama”, a pòtemù we Wierzchòcënie, kòle Smôłdzëna miôł kłopòt, żebë sã dogadac pò niemieckù.[12] Równak germanizacjô pòstãpòwa òd zôchòdu i òd pôłnia corôz to dali. W czasach wòjnów w XVII i XVIII w. Zôchòdné Pòmòrzé òstało baro zniszczoné, wiele lëdzy (kòle 1/3) pòwëmiérało tam, z głodu i òd chërów. Na jich môl bëlë sprowôdzóny nowi lëdze z głãbi Niemców. W 1637 r. wëmarła dinastiô panëjącëch dotëchczôs Grifitów, a Zôchòdné Pòmòrzé dòstało sã wikszim dzélã pòd panowanié prëskò-brandenbùrsczé (i dzélã pòd szwédzczé). Jesz w pòczątkach XIX w. na wschód òd Słëpska kaszëbizna jakò takò sã trzima, a w òkòlim na pôłnie òd Bëtowa òbszar kaszëbsczi mòwë rozcygôł sã jesz ò wiele dali na zôchód (región Gôchów – co prôwda, òsadnictwò bëło tam dosc rzôdczé). W czasach panowaniô królów prëskòniemiecczich w XIX w. pòlitika germanizacyjnô sã wzmògła, a bëła to germanizacjô prowadzonô w spòsób pòdstãpny i brutalny. Do niszczeniô òstatków słowiańskòscë (kaszëbskòscë i pòlskòscë) bëłë wprzëgłé institucje państwòwé: wòjskò, szkòłë i lëtersczi Kòscół[13]. Jak wëzdrzôł proces wëpiéraniô kaszëbiznë przez niemczëznã mòżemë sã dowiedzec, midzë jinszima z ksążk historika Zygmùnta Szultczi[14] i z dzeła Aleksandra Hilferdinga, „Ostatki Słowian…”.
[1] Je wiedzec, że na Zôchòdnym Pòmòrzu, przë ùscym Òdrë, na terenach pózniészi Meklembùrgii i sąsednëch òstrowiach na Rugii i Wòlinie żëlë òd II w przed Chr. do I w. pò Chr. germańsczi Rugiowie, a na pôłnié òd nich, nad Òdrą Bùrgùndowie. Téż w I w. pò Chr. na Zôchòdnym Pòmòrzu żëlë germańsczi Lemòwiowie. Jaczis czas na Zôchòdnym Pòmòrzu przebiwelë téż Longòbardowie i Helwekónowie. A w pôłniowim i westrzédnym dzélu Pòlsczi żëlë wspòmnióny Lugiowie (lud celticczi), ò jaczich téż pisôł Tacyt. Ti Lugiowie òstelë pózni I/II w. pò Chr. wëpiarti czë zdominowóny przez germańsczich Wandalów.
[2] Nazwë tzw. kùlturów są twòrzoné òd nazwë môla (miescowòscë), gdze òstałë nôprzód nalazłé charakteristiczné przedmiotë, chtërne pòtemù òstałë òdkrëté téż w jinszich môlach.Òb. „Słownik Starożytności Słowiańskich” T VI, s. 376.
[3] Marek Gędek „Tajemnica początków Polski. Fascynująca historia ludu Wenetów” (Bellona, Warszawa 2014). Aùtór przedstôwiô rozmajité nôdbë na ten temat wiele ùczałëch historików, jãzëkòznôwców i archeòlogów.
[4] „Słownik Starożytności Słowiańskich” T VI, s. 377.
[5] Dr Stanisław Mielcarski: „Dzieje Pomorza Nadwiślańskiego” (Wstęp, str. 12), Wyd. Morskie Gdańsk 1978 r.
[6] Magdalena Mączyńska „Światło z popiołu – Wędrówki ludów w Europie w IV i V w. Wyd. TRIO, Warszawa 2013. „Proces znacznego rozrzedzenia osadnictwa, a nawet wyludnienia niektórych obszarów nie przebiegał wszędzie jednakowo i nie objął wszystkich. Pęd na południe spowodował jednak, że rozwój wielu kultur w środkowej Europie, trwający od kilku wieków, został gwałtownie przerwany lub osłabiony. „Puste krainy” nie na długo opustoszały. Za wschodu nadciągali już nowi przybysze.”
[7] Leon Stoltmann „Tajemnice Wendów, Circipanów i Kaszubów – orientalny rodowód nazwy Kas(z)ub” - Bielefeld 2010/2016). Òb. Nazwë: Kaszëbi, Słowińcowie, Wendowie i Czrezpienianowie.
[8] Niemieckô (?) nazwa Kòłobrzegù, Kolberg parłączi sã z kaszëbsczim słowã ‘zberk’, òznôczającym, brzég, rańt, kańtã (np. stołu). Téż prasłowiańsczi béł ‘berg’ = brzég, rzma, ùrwa, ùrwiskò; téż niemiecczi: ‘berg’ (= góra) je z tim krewny. Zapisónô w 1000 r. nazwa, to: Cholbergiensis. W XII w. zapisóné nazwë, to, m.jin. Cholberg, Coluberc, Colubriech, Colbrege, Colubrega, Colobrega i jin. – Stanisław Rospond „Słownik Etymologiczny Miast i Gmin PRL”, Ossolineum 1984.
[9] Edward Rymar „Rodowód książąt pomorskich” Suplement, WM Gdańsk 2003.
[10] Bogdan Dopierała „Polskie losy Pomorza Zachodniego” Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1970. Str. 137.
[11] „Dzieje ziemi bytowskiej” praca zbiorowa pod red. S. Gierszewskiego. Wydawnictwo Poznańskie 1972 (s. 78).
[12] Zygmùnt Szultka "Studia nad rodowodem i językiem Kaszubów", Wyd. MPiMK-P, Gdańsk 1992, str.20 i 14.
[13] Pòmòrzé Zôchòdné bëło jednym z pierszich protestancczich państw na swiece, jaczé sã pòjawiłë w XVI w. (1535 r.).
[14] Zygmunt Szultka „Język polski w Kościele ewangelicko-augsburskim na Pomorzu Zachodnim od XVI do XIX wieku”, PAN, Ossolineum 1991 r.
