W 1945 r. organizacją i prowadzeniem muzeum zajął się Powiatowy Ośrodek Krzewienia Kultury i Sztuki w Kartuzach. Przy muzeum uruchomiono pracownię haftu kaszubskiego, zaś już od 26 sierpnia  do 15 października 1945 r. trwała pierwsza po wojnie  wystawa kaszubskiej sztuki ludowej. W statucie nowo powstałej instytucji wprowadzono wtenczas już zapis o roli muzeum jako instytucji kulturalno – oświatowej.  

Urząd Ziemski w Kartuzach przydzielił Muzeum Kaszubskiemu reprezentacyjną  willę z I ćw. XX w., w której urządzona została „Wystawa Martyrologii Polskiej”. Wystawę poświęconą tej problematyce otwarto 4 listopada 1945 r. przy okazji zjazdu działaczy kaszubskich w Kartuzach.

Ten pierwszy, tak dobrze zapowiadający się okres w dziejach muzeum, przerwało przejęcie budynku  przez Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego i konieczność przeprowadzki eksponatów do prowizorycznych pomieszczeń.

W Sprawozdaniu Powiatowego Referatu Kultury i Sztuki z 28 lutego 1946 r. pisano o sytuacji muzeum:

„Przygotowania do zamierzonej Wystawy Obrazów i Pamiątek Polskich w Muzeum Kaszubskim stanęły na martwym punkcie ze względu na przeprowadzkę muzeum, spowodowaną działaniem siły wyższej – w tym przypadku koniecznością odstąpienia całego gmachu (wraz z lokalami wystawowymi) na rzecz Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. Powstająca przy muzeum pracownia haftów Kaszubskich pod kierownictwem Franciszki Majkowskiej znajduje się w stadium organizacji (…)”.[1]

Był to smutny okres w historii Kaszubów jak i tworzonego muzeum. Budynek, który miał służyć kultywowaniu tradycji kaszubskiej, stał się miejscem przesłuchań i wielu cierpień dla ludzi zamieszkałych na terenie powiatu kartuskiego

Po opuszczeniu budynku przez UB Muzeum Kaszubskie dalej funkcjonowało. W 1946 r. w zatwierdzonym planie budżetowym jako kierownik muzeum widnieje Edward Ogórek, a jako społeczny kustosz Leopold Kosiński. Ekspozycja Muzeum Kaszubskiego mieściła się w budynku na Kościerskiej.

Jest to o tyle ważna informacja, gdyż często  powielany jest błąd jakoby Urząd Bezpieczeństwa  zajmował ten budynek do 1947 r.[2]                                                                                                                

Jednak problemy lokalowe jak i personalne nie skończyły się. O budynek upomniał się Urząd Likwidacyjny w Kartuzach, żądając jego zwrotu.

W  piśmie z 25 maja 1947 r.  Leopold Kosiński zwraca się z prośbą do Starosty Powiatowego o przekazanie nieruchomości położonej przy ulicy Kościerskiej w zarząd i użytkowanie Zarządowi Miejskiemu Miasta Kartuzy. Z korespondencji wynika również zamiar przekształcenia Powiatowego Ośrodka Kultury i Sztuki w Towarzystwo Przyjaciół  Muzeum Kaszubskiego w Kartuzach.[3] 

Nie tylko problemy lokalowe nie były rozwiązane, ale także kwestia podporządkowania, prowadzenia i zarządzania muzeum. Poproszono Franciszka Tredera o zreorganizowanie muzeum i przeprowadzenie inwentaryzacji zbiorów.

Po latach Treder wspominał: „Gdy wróciłem z wojny, Powiatowy Komitet do spraw Kultury, reprezentowany przez dra Henryka Kotowskiego, F. Majkowską, Ogórka, Kosińskiego zwrócił się  do mnie o ponowne podjęcie starań w kierunku zorganizowania muzeum, proponując mi przejęcie domu przy ulicy Kościerskiej i kilkanaście eksponatów, przechowywanych w okresie wojny w magazynie tzw. Wydziału Powiatowego”.[4]

            Franciszek Treder przystąpił do prac adaptacyjnych. Sam łatał dziury w dachu, uzupełniał tynki oraz malował ściany. 

Z pomocą Trederowi przyszło powstałe w 1947 r. Towarzystwo Miłośników Muzeum Kaszubskiego im.  dr Aleksandra  Majkowskiego. Głównym celem stowarzyszenia było  gromadzenie i konserwacja zabytków i przedmiotów charakteryzujących folklor kaszubski oraz roztoczenie opieki nad Muzeum Kaszubskim w Kartuzach[5].

Towarzystwo zostało zarejestrowane przez Wojewodę Gdańskiego dopiero rok po założeniu. Założycielami Towarzystwa byli: Leopold Kosiński, Franciszek Treder, Henryk Kotowski, Wiktor Hirsz, Emil Lniski, Aleksandra Majkowska, Franciszka Majkowska, Franciszek Sędzicki, Czesław Wierusz – Kowalski, Feliks Lewiński, Franciszek Sędzicki, Paweł Groth, Feliks Biernaczyk, Emil Lniski, leon Krauze, Wiktor Roszczynialski i Alojzy Wika Czarnowski.

Największym sukcesem Towarzystwa było zorganizowanie Wystawy Kaszubskiej Sztuki Ludowej.

Oficjalne otwarcie dla publiczności nastąpiło  1 maja 1947 r. Przez krótki okres Muzeum znajdowało się  pod zarządem Towarzystwa Miłośników Muzeum Kaszubskiego im. A. Majkowskiego, którego prezesem był dr Andrzej Bukowski.  Tak o to pisał on o muzeum  w Kartuzach na łamach Głosu Wybrzeża:

„Muzeum to powstało w 1945 r. Jako pierwsza została w nim urządzona „Wystawa Martyrologii Polskiej”, odzwierciedlająca zbrodnie niemieckie, popełnione na ludności kaszubskiej.  W dotychczasowym swoim rozwoju Muzeum przeszło duże trudności lokalowe jak i budżetowe, nie miało na początku swej działalności właściwego kierownika a przede wszystkim brakło mu jasnego programu, dostosowanego do potrzeb nowo budującego się życia w Polsce Ludowej. (…) Według stanu inwentarza z końca sierpnia b.r. zbiory etnograficzne obejmują łącznie 538 okazów, z czego w ciągu bieżącego roku przybyło 388. Poza tym osobne miejsce zajmuje dział prehistoryczny z 92 okazami oraz dział mineralogii i petrografii z 200 okazami. Razem więc w dniu 31. Sierpnia br. znajdowało się w Muzeum 830 eksponatów w czym 488 stanowiły depozyty”[6].

W 1948 roku dzięki interwencji Rady Kultury i Sztuki, siedziba Muzeum Kaszubskiego w Kartuzach została ustalona w ogólnopolskiej sieci muzeów regionalnych i Kartuzy jako jedyne miasto wśród miast wybrzeża ówczesnego województwa gdańskiego posiadało muzeum.

W 1949 r. Towarzystwo Miłośników Muzeum Kaszubskiego wystąpiło z  wnioskiem do Ministerstwa Kultury o przekazanie budynku w bezpośredni zarząd. W tym samym roku Komitet Wojewódzki PZPR w Gdańsku planował zlikwidować Muzeum Kaszubskie w Kartuzach. Plan na szczęście nie został zrealizowany.

W 1950 roku Muzeum zostało upaństwowione, towarzystwo zaś rozwiązane. Pozostały majątek po Towarzystwie w kwocie 800 zł został przeznaczony na zakup eksponatów dla muzeum.

Kolekcja muzeum stale się rozrastała. Jak wynika ze sprawozdania z 1950 r. do Ministerstwa Kultury i Sztuki   w muzeum znajdowało się 512 obiektów etnograficznych oraz 551 historycznych.

 W okresie transformacji po 1989 r. budynki Muzeum zostały skomunalizowane  zaś  muzeum uzyskało status samorządowej  instytucji kultury. Od 1995 roku z inicjatywy ówczesnego dyrektora Norberta Maczulisa  Muzeum Kaszubskie nosi imię założyciela Franciszka Tredera. Osiągnięciem dla muzeum,  miasta i regionu było wpisanie Muzeum Kaszubskiego w Państwowy Rejestr Muzeów prowadzony przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.  

*********

Jak ważną dla naszego regionu i miasta Kartuzy postacią jest Franciszek Treder nie trzeba nikogo przekonywać.

Franciszek Treder jest osobą niezwykle zasłużoną  dla regionu Kaszub i Pomorza. Dzięki silnej woli, stworzył wielkie dzieło jakim jest bez wątpienia Muzeum Kaszubskie w Kartuzach. Trudności jakie napotykał nie zniechęciły go do kontynuowania pasji kolekcjonerskiej.

Umiłowanie własnej ziemi, Kaszubów i ogromna empatia na ich trudne często złożone losy, przyczyniły się do jego pracy naukowej.

Był doskonałym znawcą kultury ludowej, etnografem nauczycielem, twórcą pomocy naukowych oraz literatem.

Pasjom  Franciszka Tredera poświęcono wiele uwagi w prasie.   Dowodem na to jest artykuł o tytule Faust Kaszubski jednego z dziennikarzy, który napisał: „ Koło Kartuz we wsi Borzestowo mieszka przyrodnik i etnograf kaszubski Franciszek Treder. Jest on doskonałym znawcą kultury ludowej na Kaszubach, prehistorykiem, przyrodnikiem oraz regionalnym literatem. Jego pracownia naukowa, cum amore choć bynajmniej nie po amatorsku założoną i pieczołowicie utrzymana, pełna jest cennych zabytków, ilustrujących kulturę ludową, prehistorię, florę i faunę najbliższego regionu. Jeden z polskich uczonych odwiedzając pracownię naukową Tredera, kilka lat przed wojną nazwał go w swoim reportażu „Faustem Kaszubskim”. W czasie okupacji zbiory Franciszka Tredera uległy poważnemu zniszczeniu, jednak część ich zdołano ukryć i przechować. I dzisiaj znów można je podziwiać. Są tam wykopaliska, urny czaszki, kawał sczerniałego żagla (podkr. B.K), wydobytego z torfu nad Radunią, to znowu stare księgi, rozrzucone wśród schludnych modeli starych grodzisk i osad prehistorycznych; dalej widzimy – żarna, ceramikę, różne przedmioty codziennego użytku u Kaszubów, zbiory mineralne oraz okazy miejscowej flory i fauny.  Ale Franciszek Treder, poza zbieraniem z czystego zamiłowania regionalnego, gromadzi swoje materiały prehistoryczne i przyrodnicze po to, żeby sporządzać z nich pomoce szkolne. W cichej wsi Borzestowo mieszka jeden z najciekawszych ludzi regionu kaszubskiego”[7].

Kawał sczerniałego żagla to obecnie  najstarszy eksponat Muzeum Kaszubskiego w Kartuzach.  Jest to fragment maty wykonanej z łyka lipowego i trzciny,  pochodzącej   z  okresu neolitu.

70 lat zleciało chciałoby się powiedzieć słowami piosenki jak jeden dzień.

Muzeum Kaszubskie w Kartuzach dumnie stoi na straży tożsamości kaszubskiej. Jego misją jest ochrona dziedzictwa kulturowego. Nie oznacza to jednak, że nie istnieją jeszcze inne cele. Mówi chociażby o nich art. 1 ustawy o muzeach z 1996 r., wskazując: informowanie o wartościach i treściach gromadzonych zbiorów, upowszechnianie podstawowych wartości historii, nauki i kultury, kształtowanie wrażliwości poznawczej i etycznej oraz umożliwianie korzystania ze zgromadzonych zbiorów. Te dodatkowe cele stanowią pochodną celu podstawowego, ochrony dziedzictwa kulturowego. Te cele realizowane są w Kartuzach już siódmą dekadę. 

            Podstawowa triada wartości jaka przyświeca muzeum to ochrona i opieka nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym Kaszub, upowszechnianie oraz  umożliwianie kontaktu ze zbiorami.   Muzeum realizuje swoje cele  poprzez gromadzenie zbiorów i ich naukowe opracowanie,  organizację wystaw i wydarzeń kulturalnych oraz działalność edukacyjną, popularyzatorską i wydawniczą. 

Tylko w przeciągu jednego roku w Muzeum zostało zrealizowanych kilkanaście wystaw, wykładów historycznych, inscenizacji, pokazów, spotkań z twórcami ludowymi, pisarzami, historykami. Muzeum wznowiło po bardzo długiej przerwie działalność wydawniczą. Od 2015 roku  w Muzeum Kaszubskim w Kartuzach odbywa się konkurs wiedzy o Franciszku Trederze. Jest on skierowany do uczniów szkół podstawowych. Ma on przyczynić się do przybliżenia uczniom życia i działalności Franciszka Tredera – założyciela i patrona muzeum. Muzeum jest i będzie trwale istniejącą instytucją kultury, otwartą dla publiczności.

Stąd nie obawiam się o poziom pracy merytorycznej i znaczenie zbiorów Muzeum Kaszubskiego. Dowodem jest nie tylko wpis do Państwowego Rejestru Muzeów, ale uznanie gości, mediów i uczelni.

I kongres Muzealników Polskich, w którym brałam  udział zaproponował różne kierunki rozwoju polskiego muzealnictwa. Zauważono, że dawniej muzea prowadziły działania defensywne, skupiając się na gromadzeniu i ochronie nienaruszalności zbiorów. Dzisiaj już  wiemy, że jest to za mało. Przez długi okres powojenny perspektywa zwiedzających była lekceważona. Obecnie tradycyjny paradygmat mocno ściera się z perspektywą, która akcentuje funkcje edukacyjne i społeczne. Jednakże program ten musi godzić atrakcyjność z wysoką jakością merytoryczną.

W roku 2016 r. wznowiłam współpracę z Uniwersytetem Gdańskim w zakresie praktyk studenckich na kierunkach historycznych i muzealniczych.

Ponadto od 2016 r. Muzeum Kaszubskie w Kartuzach  jest członkiem Stowarzyszenia Muzealników Polskich.

W Muzeum nie ma stagnacji, nie wieje nudą, wciąż zachęcamy do korzystania z  oferty wystawienniczej, edukacyjnej i wydawniczej.  Dawniej Muzeum było wspierane przez Towarzystwa Miłośników Muzeum Kaszubskiego  im. A. Majkowskiego.

Obecnie tradycje te kontynuuje Towarzystwo Przyjaciół Muzeum Kaszubskiego              im. F. Brzezińskiego w Kartuzach, które  zrealizowało we współpracy z muzeum dwa projekty, dofinansowane przez Powiat Kartuski. W ramach tych działań zostało zorganizowanych kilkanaście spotkań, w których wzięło udział ponad 1000 osób.

             Muzeum Kaszubskie w Kartuzach jest chlubą naszego regionu i na pewno nikt z nas Kaszubów nie pozwoli na umniejszanie jego znaczenia i roli.

W przyszłym roku Muzeum Kaszubskie im. F. Tredera będzie obchodziło jubileusz 70 - lecia istnienia.

W związku z tym wydarzeniem reżyser  Andrzej Dudziński przygotowuje na moją prośbę film o Franciszku Trederze. Nie będzie to film  o dokonaniach kierownictwa muzeum. Będzie to opowieść  o skromnym, prawym  człowieku, rozmiłowanym w pięknie swojej Rodnej Zëmi. Już teraz wszystkich Państwa gorąco zapraszam na przyszłoroczne uroczystości.