Nieco więcej informacji o życiu i działalności Franciszki Majkowskiej można uzyskać z artykułu naukowego Katarzyny Minczykowskiej Franciszka Majkowska 1882-1967. Działaczka kaszubska i twórczyni wejherowskiej szkoły haftu kaszubskiego[3]. Autorce udało się dotrzeć do wielu, nieznanych dotąd faktów z życia Majkowskiej. Wzmianki o Franciszce znajdują się także w pracach poświęconych Aleksandrowi Majkowskiemu. Bogata spuścizna po Majkowskiej znajduje się w Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej w Wejherowie, z którą mogłam się zapoznać dzięki uprzejmości pracowników muzeum.
Bardzo ciekawy jest niepublikowany artykuł Benity Grzenkowicz-Ropela o tytule Nowatorska rola Franciszki Majkowskiej w kształtowaniu rodzimej tradycji kaszubskiej. Autorka zauważa, że Franciszka Majkowska znana była za życia przede wszystkim jako hafciarka i regionalistka. Przyjmuje tezę, że można uznać Majkowską za prekursorkę etnodesignu na Pomorzu.
Z Panią Benitą wspólnie opracowałyśmy treść na wystawę rolapową poświęconą Franciszce Majkowskiej. Wystawa ta będzie prezentowana w Muzeum Kaszubskim w Kartuzach z okazji jubileuszu 70-lecia, potem zaś w kilku innych muzeach.
Franciszka Majkowska urodziła się w 1882 r. w Kościerzynie – jej ojciec Jan pracował jako woźnica, matka Józefina z .d. Baske pochodziła z gburskiej rodziny.
Franciszka Majkowska, w przeciwieństwie do swojego brata Aleksandra nie otrzymała starannego wykształcenia akademickiego, zapewne wpływ na to miała sytuacja ekonomiczna rodziny. Należy także pamiętać, iż studia medyczne Aleksandra w dużej mierze były finansowane dzięki wsparciu Towarzystwa Pomocy Naukowej w Chełmnie a także krewnych, pomoc stypendialna niestety w tamtym okresie na Pomorzu nie obejmowała kształcenia dziewcząt.
Franciszka Majkowska uczęszczała do Zakładu Marii Panny Anielskiej w Kościerzynie. Po ukończeniu nauki w Kościerzynie Franciszka w latach 1910 -12 pracowała w charakterze guwernantki j. niemieckiego a także pomocy domowej w Warszawie (u państwa Bronowskich). W 1911 r. przeprowadziła się do Łodzi – w mieście tym - pracowała u Państwa Świerczewskich.
W 1912 r. Majkowska ze względów zdrowotnych i ekonomicznych zdecydowała się na powrót do Kościerzyny. W tym czasie jej brat - Aleksander założył w Gdańsku - Towarzystwo Młodokaszubów oraz Czasopismo „Gryf Kaszubski”. Franciszka podjęła pracę w redakcji tego czasopisma.
Prawdopodobnie w 1919 r. za namową ks. Kamila Kantaka, przyjaciela hafciarki, Majkowska zatrudniła się w charakterze sekretarki u historyka ks. Pawła Czaplewskiego w Szynychu k. Grudziądza. Z tego czasu zachowały się rysunki i szkice ornamentacji zabytkowego kościółka z Szynychu. Pracowała u ks. Czaplewskiego do sierpnia 1920 r. Na prośbę brata - Aleksandra Majkowskiego zamieszkała w Gdańsku.
W mieście tym pracowała jako stenotypistka w biurze Delegacji Polskiej Międzynarodowej Komisji Granicznej. Pod koniec 1920 r. do 1921 mieszkała u swojej siostry Heleny Radtke w Dobrzewinie, której mąż był właścicielem dworku oraz majątku tzw. resztówki. Było to miejsce częstych pobytów Franciszki i w ogóle rodziny Majkowskich w latach 20. I 30.XX w.
Musimy wiedzieć, że Majkowski po I wojnie światowej – w 1921 r. osiadł w Kartuzach. Był niezwykle związany z tym miastem. W niedługim czasie, bo w 1923 r. Kartuzy uzyskały prawa miejskie oraz herb wg projektu Aleksandra Majkowskiego.
Franciszka Majkowska związana była z Kartuzami od 1930 roku z racji zamieszkania. Jednak już znaczniej wcześniej, bo w 1922 r. działała w tym mieście, pomagając swemu bratu Aleksandrowi Majkowskiemu przy organizacji niewielkiej ekspozycji zbiorów z przedwojennego muzeum z Sopotu. Franciszka służyła mu pomocą oraz przez cały okres II wojny światowej miała pieczę nad eksponatami.
Mieszkała przy placu św. Brunona w Kartuzach. Tu prowadziła kursy haftu kaszubskiego, jednocześnie ucząc zajęć praktycznych w Szkole Powszechnej i w Szkole Dokształcającej. W 1932 r. w Kartuzach powstała Szkoła Kaszubskiego Przemysłu, która działała w ramach Zrzeszenia Regionalnego Kaszubów. Jedyną jej działalnością były kursy haftu, organizowane i prowadzone przez Franciszkę Majkowską. Efekty tej pracy zostały wyeksponowane w formie stałej wystawy w Dworze Kaszubskim, w tworzonym tam muzeum.
W tym samym czasie Franciszek Treder zorganizował wystawę sztuki ludowej w swej rodzinnej miejscowości - Borzestowie.
Szczególne miejsce w życiu (działalności) Majkowskiej zajmował haft kaszubski. W jednym z notatników Majkowskiej znajduje się następujący zapis: „Sprawie kaszubskiej sztuki ludowej, a szczególnie haftom i strojowi ludowemu, poświęciłam całe życie”.
Dzięki działaniom Teodory Gulgowskiej, która z kaszubską sztuką ludową zetknęła się w Żukowie u swego brata - księdza Jana Fethke oraz Franciszki Majkowskiej haft stał się najbardziej znanym rękodziełem kaszubskim. Przypuszczalnie Aleksander Majkowski nakłonił siostrę, aby stworzyła strój kaszubski, który będzie wyróżnikiem Kaszubów na tle innych grup etnicznych.
Jak zauważa Benita Grzenkowicz – Ropela, Majkowska pragnęła aby Kaszubi identyfikowali się za pomocą stroju. Na początku XX w. tradycyjny, kaszubski strój ludowy zanikł w wyniku przemian społecznych takich jak uwłaszczenie chłopów oraz uprzemysłowienie, a także szybki rozwój infrastruktury kolejowej. Tkaniny fabryczne, produkowane masowo były coraz tańsze a co za tym idzie bardziej dostępne, wypierały ręcznie wykonywane samodziały. Jedynym elementem, tradycyjnego stroju kobiecego który przetrwał był czepiec. Unikatowa kolekcja złotogłowi znajduje się w zbiorach naszego Muzeum. Franciszka Majkowska była kreatorką stroju kaszubskiego. Jej strój świetlicowy przyjmował się w wiejskich teatrach amatorskich i używany był podczas uroczystości dorocznych. Najbardziej rozpowszechnił się on w takiej formie jaką mu nadała Majkowska. Posługiwał się nim m.in. zespół chóralno-taneczny Welecja w Kartuzach, a w 1930 r. uczestnicy uroczystości dożynkowych w Warszawie. Inne grupy amatorskie wprowadziły do owego kompletu tylko drobne zmiany.
W dniach 2-5 maja 1932 r. Zespół Welecja z Kartuz pod kierownictwem Franciszki Majkowskiej występował w Warszawie, gdzie gościł również w Belwederze u prezydenta Mościckiego.
Można wysunąć hipotezę, że gdyby nie przeprowadzka Majkowskiej do Wejherowa, nie byłoby szkoły haftu wejherowskiego a powstałaby szkoła kartuska. W 1930 r. Franciszka Majkowska wraz z Leokadią Grzenią organizowały kursy haftu kaszubskiego. Od 1934 r. aż do wybuchu II wojny światowej Majkowska była kierowniczką pracowni haftów kaszubskich w Kartuzach.
Kilka jej haftów znajduje się w zbiorach Muzeum Kaszubskiego w Kartuzach.
Na uwagę zasługuje haftowana narzuta wykonana przez Franciszkę Majkowską w 1921 r.
Z ważniejszych inicjatyw Majkowskiej należy wymienić: udział w „Pierwszej Pomorskiej Wystawie Rolnictwa i Przemysłu w 1925 r., ekspozycję haftów kaszubskich w Domu Społecznym w Toruniu, (autorka prezentuje m. in. swoje słynne lalki w stroju kaszubskim) czy też wystawa sztuki ludowej w „Dworze Kaszubskim” w Kartuzach w 1932 r.
Krótko przed wojną przy ulicy Gdańskiej 1, Franciszka Majkowska otworzyła kolejny warsztat, pracownię haftów ze stałą wystawą sztuki oraz własnej sztukistosowanej.
Sama zaś mieszkała w Kartuzach przy ulicy Gdańskiej 10. Musiała się jednak stamtąd wyprowadzić. Okres wojny spędziła w domu położonym przy ulicy Wzgórzu Wolności 8. W czasie wojny (1940-1945) pracowała w biurze Ernährungsamt (urząd wyżywienia) w Kartuzach.
Po wojnie zaangażowała się a wręcz inicjowała życie kulturalne w Kartuzach.
Franciszka Majkowska była niezwykle zaangażowana w sprawy ruchu kaszubskiego. Gromadziła zabytki kultury ludowej, organizowała kursy haftu kaszubskiego, prowadziła świetlicę kaszubską, w której rozwijały się często talenty wokalno-teatralne.
W Kartuzach w 1945 r. m.in. z inicjatywy F. Majkowskiej powstał Powiatowy Ośrodek Krzewienia Kultury i Sztuki (POKKS). Jego przewodniczącym został Edward Ogórek, sekretarzem dr Henryk Kotowski, skarbnikiem Emil Lniski. Po zrzeczeniu się Edwarda Ogórka stanowiska przewodniczącego, został nim Leopold Kosiński. W 1946 r. POKKS utrzymywał Muzeum Kaszubskie, Bibliotekę Publiczną i Uniwersytet Powszechny. W 1947 r. ośrodek przekształcił się w Towarzystwo Przyjaciół Muzeum Kaszubskiego, które wspierało działania Franciszki Majkowskiej i Franciszka Tredera.
Przy Muzeum Kaszubskim uruchomiono pracownię haftu kaszubskiego, którą prowadziła Franciszka Majkowska, zaś już od 26 sierpnia do 15 października 1945 r. można było oglądać pierwszą po wojnie wystawę kaszubskiej sztuki ludowej. Powołano także Powiatową Radę Muzeum, w skład której wchodzili: dr Borowski, mec. Hirsz, dr Kotowski, ks. Stryszyk, Majkowska, Symflerowa i inni.
Stworzone przez Majkowską w „Kaszubskim Dworze” Muzeum, musiało opuścić ten budynek na rzecz Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego. Z protokołu z zebrania Rady Kultury i Sztuki, które odbyło się 11 lutego 1946 r. dowiadujemy się: Co do lokalu w którym dotychczas mieściło się muzeum, zakomunikował przewodniczący, że lokal ten musimy odstąpić na korzyść Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Kartuzach i w zamian za to, na muzeum im. dr Majkowskiego, został Radzie przyznany dom przy ul. Kościerskiej, w którym mieścił się dotychczas Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa.
Reasumując, w 1946 r. Muzeum przeniosło się z „Dworu Kaszubskiego” do gmachu przy ulicy Kościerskiej.
W 1946 r. w zatwierdzonym planie budżetowym, jako kierownik Muzeum widnieje Edward Ogórek, a jako społeczny kustosz Leopold Kosiński. Ekspozycja Muzeum Kaszubskiego mieściła się w budynku przy ulicy Kościerskiej.
Jednak problemy lokalowe i personalne się nie skończyły. O budynek upomniał się Urząd Likwidacyjny w Kartuzach, żądając jego zwrotu. W piśmie z 25 maja 1947 r. Leopold Kosiński zwrócił się z prośbą do Starosty Powiatowego o przekazanie nieruchomości położonej przy ulicy Kościerskiej, w zarząd i użytkowanie Zarządowi Miejskiemu Miasta Kartuzy. Z korespondencji wynika również zamiar przekształcenia Powiatowego Ośrodka Kultury i Sztuki w Towarzystwo Przyjaciół Muzeum Kaszubskiego w Kartuzach.
Nie tylko problemy lokalowe pozostawały do rozwiązania, ale także kwestia podporządkowania, prowadzenia i zarządzania Muzeum. Członkowie POKKS wiedzieli, że kolekcjonowaniem zabytków z terenu Kaszub zajmował się Franciszek Treder, który już w latach trzydziestych zorganizował wystawę w Borzestowie. Miała ona duże znaczenie naukowe i kulturowe. Znalazły się na niej zabytki kultury materialnej i duchowej regionu kaszubskiego, takie jak: zabytkowe narzędzia rolnicze, sprzęt rybacki, gospodarczy, meble, przedmioty z dziedziny archeologii, wyroby sztuki ludowej, pieśni ludowe, legendy czy podania ludowe. Trudno jest ustalić dokładną datę, czy rok powstania muzeum Tredera. Wiadome jest jedynie, że – jak sam pisał: […] gromadzeniem zabytków zainteresował mnie dr Majkowski, i to kilka lat po pierwszej wojnie światowej. Wówczas podałem w prasie krótką notatkę na temat walorów turystycznych powiatu kartuskiego, a ponieważ poruszyłem również sprawy dotyczące zabytków, dr Majkowski wezwał mnie do siebie, ażeby przekonsultować te sprawy […].
Mając na uwadze wiedzę i doświadczenie Franciszka Tredera w tej materii, Powiatowy Komitet do Spraw Kultury poprosił go o zreorganizowanie muzeum i przeprowadzenie inwentaryzacji zbiorów. Otworzyła się nowa perspektywa dla Tredera. Powstałemu w 1945 r. muzeum w Kartuzach potrzebny był ktoś taki jak on, pasjonat i znawca regionu. W połączeniu kolekcji Majkowskiej, Kotowskiego z kolekcją Tredera widziano szansę na rozwój instytucji.
Po latach, Treder wspominał: Gdy wróciłem z wojny, Powiatowy Komitet do spraw Kultury, reprezentowany przez dra Henryka Kotowskiego, F. Majkowską, Ogórka, Kosińskiego zwrócił się do mnie o ponowne podjęcie starań w kierunku zorganizowania muzeum, proponując mi przejęcie domu przy ulicy Kościerskiej i kilkanaście eksponatów, przechowywanych w okresie wojny w magazynie tzw. Wydziału Powiatowego.
***
Korespondencja Tredera z Majkowską
W zbiorach muzeum w Wejherowie i muzeum w Kartuzach znajduje się unikalna korespondencja dotycząca Kartuz a także Muzeum Kaszubskiego.
W 1948 r. Franciszka Majkowska wyprowadziła się z Kartuz do Białej Góry. Nadal jednak utrzymywała kontakty z muzeum i jego kierownikiem Franciszkiem Trederem. Wspierali się w wielu ważnych kwestiach dotyczących spraw kaszubskich. Franciszek Treder radził się Majkowskiej przy tworzeniu wystawy haftu. W liście skierowanym do Majkowskiej pisze: „Uprzejmie Panią proszę o przesłanie załączonego listu siostrze, p. Radkowej[4]. Chciałbym porozumieć się z p. Radkową w sprawie reszty pozostawionych tu rzeczy a nie znam adresu. Pani z łaski zapisze tylko adres na kopercie. Prace w Muzeum toczą się starym trybem. Ostatnio dokompletowałem dział hafciarski w materiały ze zbioru Dr. Majkowskiego. Między tym materiałem znalazłem dużą, owalną makatę, wykonaną swego czasu przez Panią (…) A kiedy Pani nas odwiedzi? Bardzo prosimy. Przy okazji może Pani z łaski poprosi p. Szczukowską o nadesłanie mi zamówionej laski”.
List Franciszki Majkowskiej do Tredera Biała Góra, d. 22. XII. 48
Kochany Panie Treder !
Bardzo Pana przepraszam, że tak długo nie pisałam. Moje myśli często były w Muzeum jak się też Panu wszystko układa. Ma Pan jeszcze zawsze trudności finansowe – z pewnością. Jak Panu się wiedzie?
Nie dawno czytałam o Fauście czarodzieju – pewnie Pan także. Sądzę że Biała Góra byłaby najodpowiedniejsza - sztorm to tu przez okna gwiżdże. Dzik co nocą w okna patrzy – za ścianą leśną morze buczy jak pociąg gdy nadchodzi a noc czarna bez najmniejszej gwiazdeczki na niebie. Przy takiem nastroju jest dobrze czarodziejskie zioła przyprawiać.
Co do mnie to najmniej się mogę zająć haftami. Mam różne inne zajęcia: jestem sekretarką, kasierką , magazynierką, klucznicą etc.
Nie wiedziałam dotychczas, że we mnie tyle praktycznych talentów w głowie się mieści.
Trzeba życie brać dolę lub niedolę jak się układa a formować ją wedle swego widzimisię. Nigdy tak nie jest jak człowiek sobie imaginuje.
Gdy Pan do mnie napisze bardzo się ucieszę. Nie potrzebuje mi Pan wcale tak długo dać czekać.
Tymczasem kończę i życzę wesołych świąt dużo serdeczności dla Pana oraz całej rodziny Jego.
F. Majkowska
***
Franciszka Majkowska w latach 1946- 1947 pracowała nie tylko przy tworzeniu zbiorów i pierwszych ekspozycji w Muzeum Kaszubskim w Kartuzach, ale działała także w wielu stowarzyszeniach. Okres 1945 – 1949 był intensywnym czasem jej działalności społecznej. Aktywnie działała w Towarzystwie Kultury Rodzimej „Welecja”, które powstało w 1946 r.
Komitet organizacyjny, w którym zasiadała F. Majkowska wydał odezwę do młodzieży kaszubskiej oraz wszystkich Kaszubów z zaproszeniem do wstępowania do stowarzyszenia. Zarząd towarzystwa składał się z wybitnych postaci zasłużonych dla Kartuz i Regionu. Prezesem był Alfons Trzebiatowski, wiceprezesem Leon Bela, Franciszka Majkowska, kierowniczka świetlicy, Maria Mesiner, Irena Mielewska, Marta Bistroń – kierowniczka zespołu „Kaszuby”, Edmund Dąbrowski – kierownik zespołu literacko – naukowego, Teodor Kluka – kierownik zespołu chóralno – muzycznego, Brunon Kryszewski – kierownik zespołu sportowego. Towarzystwo Kultury Rodzimej „Welecja” prowadziło kilka zespołów w tym zespół chóralno – muzyczny czy też zespół teatralny, który w 1946 r. zaprezentował mieszkańcom Kartuz i okolic widowisko „Ścinanie Kani”.
Franciszka Majkowska była także kierowniczką Świetlicy Kaszubskiej (1946), która znajdowała się na ulicy Jeziornej w Kartuzach. Dawniej mieściło się w tym budynku Nadleśnictwo.
Teatr Ziemi Kaszubskiej był instytucją Powiatowego Ośrodka Krzewienia Kultury i Sztuki, którego współzałożycielką była Franciszka Majkowska. Teatr prowadziła Michalina Makowiecka Wasiel wraz z mężem – powojennym solistą Teatru Muzycznego w Gdyni.
Mało znana czy rozpowszechniona jest twórczość Franciszki Majkowskiej. Była autorką kilkunastu wierszy.
W 1947 r. Franciszka Majkowska starowała do wyborów do sejmu z ramienia Listy Ziemi Kaszubskiej. Niestety Lista poniosła klęskę, mimo, że uzyskała w okręgu gdyńskim ponad 12 tys. głosów.
W latach 1949-51 była zatrudniona przez Ligę Kobiet w Wejherowie jako kierowniczka świetlicy i instruktorka regionalizmu kaszubskiego.
Na początku lat 50. XX w. Majkowska przeprowadziła się do Wejherowa, gdzie podjęła pracę w Bibliotece Publicznej w Wejherowie oraz Bibliotece w Luzinie i Strzebielinie Morskim.
W 1956 r. otrzymała stypendium od Ministerstwa Kultury i Sztuki na opracowanie zbiorów sztuki ludowej m. in. na podstawie motywów skopiowanych wcześniej z antepedium kościoła św. Jana Chrzciciela w Żukowie. Aktywnie uczestniczyła w działalności nowo powołanego do życia Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, w ramach, którego w 1957 r. zorganizowała swój ostatni kurs haftu w Wejherowie inicjując tym samym powstanie nowej szkoły - wejherowskiej szkoły haftu.
Franciszka Majkowska zmarła 19 sierpnia 1967 r. w Iławie (u swojej siostrzenicy Mirosławy Kulczyńskiej). Została pochowana w Wejherowie.
Bibliografia:
Dzieje Kartuz, pod red. M. Widernika, T.II,2001
B.Breza, Franciszka Majkowska [w:] Slownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, pod red. S. Gierszewskiego, t.3, pod red. Z. Nowaka, Gdańsk 1997, s.143-144
Błachowski A., Hafty polskie szycie [w:] Tradycje i współczesność polskiej sztuki ludowej, t. II, Lublin – Toruń 2004
Borzyszkowski J., Aleksander Majkowski (1876-1938) biografia historyczna, Gdańsk-Wejherowo 2002
Kwidziński F., Kaszubskie stroje ludowe, Kartuzy 1998
Minczykowska K, Franciszka Majkowska 1882-1967. Działaczka kaszubska i twórczyni wejherowskiej szkoły haftu kaszubskiego [w:] Acta Cassubiana, pod red. J. Borzyszkowskiego, t.3, Gdańsk 2001
Obracht-Orądzyński C., Kaszubskich pamiątek skarbnice. O muzeach na Kaszubach – ich dziejach, twórcach i funkcjach społecznych, Gdańsk 2008
Ostrowska R., I. Trojanowska, Bedeker kaszubski, Gdańsk 1974
Protokoły Powiatowego Ośrodka Krzewienia Kultury i Sztuki, zbiory artystyczno-historyczne Muzeum Kaszubskiego w Kartuzach sygn. AH 371 MKK
Rusak J., Franciszka Majkowska i jej spuścizna w zbiorach wejherowskiego Muzeum [w:] Życie i twórczość Aleksandra Majkowskiego. Materiały z konferencji naukowej Wejherowo 4 X 1996 pod red. Józefa Borzyszkowskiego, Wejherowo 1997
[1] B.Breza, Franciszka Majkowska [w:] Slownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, pod red. S. Gierszewskiego, t.3, pod red. Z. Nowaka, Gdańsk 1997, s.143-144
[2] R.ostrowska, I. Trojanowska, Bedeker kaszubski, Gdańsk 1974
[3] K.Minczykowska, Franciszka Majkowska 1882-1967. Działaczka kaszubska i twórczyni wejherowskiej szkoły haftu kaszubskiego [w:] Acta Cassubiana, pod red. J. Borzyszkowskiego, t.3, Gdańsk 2001
[4] Być może chodzi o Helenę Radke siostrę Franciszki Majkowskiej. Mąż Heleny Radkowej był właścicielem dworku oraz majątku tzw. Resztówki w Dobrzewinie. Było to miejsce częstych pobytów Franciszki i rodziny Majkowskich.
