Przejęcie powiatu kartuskiego przez władze polskie nastąpiło w dniu 8 lutego 1920r.. Tego dnia, po 148 latach zaborów, wkroczyło do Kartuz Wojsko Polskie – 1 Pułk Ułanów Krechowieckich 5 Brygady Jazdy - witane entuzjastycznie przez ludność kaszubską.

   W chwili przejęcia powiat kartuski liczył w 126 gminach wiejskich i 8 obszarach dworskich ogółem 69.891 mieszkańców, z których według statystyki niemieckiej, przeprowadzonej w 1910 r. do narodowości polskiej zaliczało się 78,6 procent. Dawniejszy powiat kartuski obejmował 139.475,3 ha.

   Na podstawie Traktatu Wersalskiego z dnia 28 czerwca 1919r. od powiatu odłączono 17 gmin wiejskich i 5 obszarów dworskich, przyznając je Wolnemu Miastu Gdańsk, a 1 gminę wiejską przyłączono do Niemiec.

   Do powiatu kartuskiego dołączono natomiast 4 gminy wiejskie i 5 obszarów dworskich Wolnego Miasta Gdańska i 1 gminę wiejską odebrano Rzeszy Niemieckiej.

   Po uwzględnieniu zmian przeprowadzonych Traktatem Wersalskim oraz Rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 29 lutego 1928 r. w sprawie zmiany art. 1 Rozporządzenia z dnia 30 października 1926r. o utworzeniu powiatu morskiego w Gdyni  (Dz.U. R.P. Nr 25, poz. 221), którym to rozporządzeniem przydzielono do powiatu kartuskiego 5 gmin wiejskich z byłego powiatu wejherowskiego,  powiat kartuski zajmował obszar 138.015,8 ha.

   Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 29 marca 1923 r. zaliczono gminę wiejską Kartuzy w poczet miast (Dz.U. R.P. Nr 39, poz. 270).

   Powiat liczył wówczas: miasto Kartuzy - 352,6 ha i 3.717 mieszkańców, 117 gmin wiejskich - 99 531,3 ha  i 56.895 mieszkańców, 36 obszarów dworskich - 37 112,6 ha i 6.395 mieszkańców, razem 154 jednostki administracyjne o powierzchni 138.015,8 ha z 67.oo7 mieszkańcami oraz Jezioro Raduńskie o powierzchni 1 019,3 ha.

   Pod względem narodowości według spisu ludności przeprowadzonej w dniu 30.9.1921 r. ludność powiatu dzieliła się:

61,570 mieszkańców podało narodowość polską (91,88%), 5,389 podało narodowość niemiecką (8,04 %), 17 - narodowość rosyjską (0,02%), 9 - narodowość żydowską (0,01%), 6 - narodowość czeską (0,01%), a 16 - podało narodowość inną (0,02%).

   Pierwszym starostą polskim powiatu kartuskiego był adwokat i notariusz Emil Sobiecki z Kartuz, który już od czasu przyznania Polsce Traktatem Wersalskim powiatu kartuskiego, tj. od grudnia 1918 r. aż do ostatecznego przejęcia był delegatem Rządu Polskiego przy ówczesnej landraturze w Kartuzach[1].

   Dnia 1 marca 1920 r. starostą powiatu został właściciel ziemski Franciszek Esden-Tempski. Urząd ten piastował do 1 kwietnia 1921 r. Dnia 1 kwietnia 1921 r. kierownictwo starostwa objął starszy referent wojewódzki Wojciech Zawadzki, który urzędował do 1 lutego 1922 r. Z dniem tym objął kierownictwo starostwa starszy referent województwa, major rezerwy wojsk polskich Leon Kowalski[2], który dekretem p. Ministra Sprawa Wewnętrznych z dnia 27 lipca 1922 r. L. dz. V.O. 108/22 mianowany został na propozycję Sejmiku Powiatowego starostą powiatu kartuskiego.

   Kierownictwo starostwa z dniem 13 czerwca 1923 r. objął radca wojewódzki Bronisław Ostoja-Sędzimir, który stał na czele powiatu do dnia 16 czerwca 1929 r.. W dniu tym objął jako starosta urzędowanie inż. Henryk Bieńkiewicz.

   Pod względem gospodarczym powiat kartuski od chwili przejęcia przedstawia się następująco:

   Dawniejszy Kreistag, który urzędował do chwili przejęcia przez władze polskie, i który następnie został rozwiązany Rozporządzeniem Ministra b. Dzielnicy pruskiej z dnia 20 stycznia 1920r., składał się z 31 członków wybranych na podstawie 3-klasowego systemu wyborczego. Polskiej narodowości było jedynie dwóch członków, w dawniejszym zaś Wydziale Powiatowym (Kreisausschuss) strona polska nie miała żadnego przedstawiciela.

   W związku z rozwiązaniem Kreistagu mianował ówczesny pierwszy wojewoda pomorski Stefan Łaszewski jako członków tymczasowej Rady Powiatowej dekretem z dnia 13 marca 1920 r. ks. prob. Bernarda Łosińskiego z Sierakowic, Rudolfa Łebińskiego z Borzestowskiej Huty, Wojciecha Witosławskiego z Kartuz, Pawła Cyperskiego z Żukowa, Ottona Hoehnego z Hopowa oraz Maksymiliana Hewelke z Warzenka.

   Pierwsze wybory przeprowadzono na podstawie Rozporządzenia Ministra b. Dzielnicy Pruskiej z dnia 12 sierpnia 1921 r. o wyborach do Sejmików Powiatowych w dniu 27 listopada 1921 r.. Dały one wynik zgoła odmienny, gdyż wybrano 43 członków wyłącznie Polaków; ten sam stosunek pozostał przy każdych następnych wyborach do Sejmiku Powiatowego.

   Pierwsze posiedzenie Sejmiku Powiatowego odbyło się w dniu 22 grudnia 1921 r., na którym m.in. dokonano wyboru członków Wydziału Powiatowego deputowanych powiatowych i czterech posłów do Sejmu Wojewódzkiego.

   Majątek powiatu przejęty przez administrację polską oszacowano na ogólną sumę 20.612.895 marek polskich w r. 1922.

   Od czasu przejęcia przybyły następujące ruchomości i nieruchomości: szpital powiatowy (już nowo wybudowany) o wartości 84.158,68 zł., inwentarz szpitala powiatowego o wartości 52.218,70 zł, czytelnia powiatowa o wartości 4.800,00 zł, muzeum powiatowe o wartości 4.000,00 zł, 54 akcje Banku Polskiego o wartości 5.400,00 zł, 167 udziałów Drukarni Polskiej o wartości 10.560,60 zł, 3 autobusy o wartości 25.000,00 zł, garaż samochodowy o wartości 2.100,00 zł, rozbudowa elektrowni powiatowej (jeszcze nie wykończona) suma dotychczas wydatkowana 906.243,30 zł oraz inne inwestycje dokonane w elektrowni powiatowej o wartości 312.724,80 zł..

   Zadłużenie powiatu wynosiło w chwili przejęcia 2.796.423,87 mkn.; cały ten dług spłacony został w 1923 r. W 1928 r. zaciągnięto pożyczkę długoterminową z Banku Gospodarstwa Krajowego na cele inwestycyjne elektrowni powiatowej na sumę 688.000 zł., oraz pożyczkę hipoteczną w Ubezpieczalni  Krajowej w Poznaniu w sumie 25.000 zł., ciążącej na szpitalu powiatowym. Pożyczka ta została obrócona na zakup aparatu Roentgena, lampy kwarcowej i mikroskopu oraz na spłacenie długu hipotecznego w sumie 3.044,46 zł.; ciążącego również na szpitalu powiatowym.

   Z ważniejszych uchwał Sejmiku Powiatowego wymienić wypada: Uchwałę z dnia 22 maja 1922 r. upoważniającą Wydział Powiatowy do utworzenia Spółdzielni Drukarni Polskiej, z nabyciem udziałów w sumie 2.000.000 marek polskich. Uchwałę tą wykonano wciągu tego samego roku i w dniu 16 października 1922 r. w obecności ówczesnego Wojewody Pomorskiego Jana Brejskiego, Naczelnika Wydziału Przemysłu i Handlu Celichowskiego i starostów powiatowych: puckiego Lipskiego, wejherowskiego dr. Chmieleckiego, kościerskiego dr. Mellina, tczewskiego Dytkiewicza, dwóch przedstawicieli Związku Obrony Kresów Zachodnich z Poznania. Uroczystość poświęcenia Drukarni dokonał proboszcz parafii kartuskiej ks. Krysiński. Drukarnia ta umożliwiła wydawanie polskiej gazety pod tytułem „Gazeta Kartuska”, jako bezpartyjnego pisma katolicko - polskiego dla powiatu kartuskiego.

   Pierwszy numer gazety ukazał się w dniu 3 października 1922 r.. Wydawcą i redaktorem gazety został Jan Bieliński z Kartuz. W dniu 16 października 1922 r. nastąpiło także poświęcenie nowego szpitala powiatowego własności Powiatowego Związku Komunalnego oraz Sierocińca pod wezwaniem św. Wincentego a Paulo pod kierownictwem sióstr miłosierdzia.

   Uchwałę z dnia 27 lutego 1924 r., polecającą Wydziałowi Powiatowemu przystąpić do budowy linii elektrycznej wysokiego napięcia o długości 34,4 km do portu gdyńskiego oraz do miasta Gdyni. Uchwałę tę wykonano w ciągu 1924 r., tak, że w pierwszej połowie lutego 1925 r. port gdyński oraz miasto Gdynię oświetlono prądem elektrycznym.

   Uchwałę z dnia 1 sierpnia 1927 r., decydującą o rozbudowie elektrowni powiatowej za pomocą wstawienia silnika Diesla ze względu na stały wzrost zapotrzebowania prądu elektrycznego ze strony miasta i portu gdyńskiego.

   W dziedzinie ulepszania komunikacji drogowej z funduszów powiatowych pobudowano 11 km nowych dróg bitych, prócz tego wydano tytułem subwencji dla gmin wiejskich całe 80.000 zł. na ulepszenie i budowę dróg gminnych.

Przechodząc do spraw rolniczych warto nadmienić, że powiat kartuski posiadał niemal charakter czysto rolniczy, gdyż rolnictwem zajmuje się 81,5% ludności, przemysłem i handlem zaś tylko 8,63%. Pod względem wydajności ziemi w porównaniu z innymi powiatami Pomorza powiat kartuski zajmuje jedno z ostatnich miejsc, gdyż z powodu zimnej gleby i niedostatecznego jeszcze użycia nawozów sztucznych produkcja rolna, z wyjątkiem produkcji owsa, jest nadal mała. Stale jednakowoż powiększająca się ilość Kółek Rolniczych (obecnie 45) z prezesem powiatowym, ks. Anastazym Sadowskim z Wygody na czele, oraz przysposobienie rolnicze zapoczątkowane przez Pomorskie Towarzystwo Rolnicze uzasadniają nadzieję, że niebawem nastąpi postęp.

Poza tym na terenie powiatu rozpoczęły działalność Kółka Rolnicze, należące do Związku Zawodowego drobnych rolników.

Od przejęcia powiatu przez Polskę powiat odwiedzili:

1. W końcu sierpnia 1922 r. Premier RP Wincenty Witos oraz Minister Spraw Wewnętrznych, Skulski.
2. Wojewoda pomorski Jan Brejski w dniu 16 października 1922 r. przy okazji poświęcenia Drukarni Polskiej, Szpitala Powiatowego i Sierocińca.
3. Prezydent RP Stanisław Wojciechowski w dniach 23. – 27.04.1923 r. z Prymasem Polski Jego Eminencją Ks. Kardynałem Dalborem.
4. Wojciech Okoniewski - pierwszy biskup polski tej diecezji.

Nadmienić też wypada, że powrót powiatu do Polski przyczynił się do powstania licznych polskich towarzystw. Tak też powstały w powiecie Towarzystwa Młodzieży Katolickiej we wszystkich parafiach, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, Bractwo Strzeleckie, Towarzystwo Śpiewu Lutnia i Cecylia, Towarzystwa zawodowe, Towarzystwa Powstańców i Wojaków, Inwalidów Wojennych, Oddział Związku Obrony Kresów Zachodnich, Polski Czerwony Krzyż, Powiatowy Komitet Ligi Ochrony Powietrznej Państwa i Przeciwgazowej, Komitet Floty Narodowej, Komitet Sportowy Policji Państwowej „Bałtyk”, Powiatowy Komitet Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego, i Koło Podoficerów Rezerwy.

Tymczasem cały opis niezupełnie jest zgodny z prawdą historyczną. Brak jest… po latach

sprawozdania sytuacyjnego z ruchu politycznego i mniejszości narodowych za miesiąc wrzesień 1935 r.

Sytuacja ogólna

   W obecnym miesiącu sprawozdawczym należy odróżnić okres przedwyborczy, który upłynął pod znakiem przygotowywania do wyborów do Sejmu i okres po wyborach. Sytuację przedwyborczą oraz przebieg i wynik wyborów przedstawiłem w specjalnym sprawozdaniu.

   Po wyborach sytuacja uległa pewnej zmianie jeśli chodzi o opozycję, u której daje się zauważyć pewne ożywienie i ruchliwszą działalność. Ogół ludności wprawdzie, szczególnie ludności wiejskiej podobnie, jak przed wyborami, tak i obecnie zajmuje stanowisko bierne nie komentując i nie interesując się  zupełnie ostatnimi wydarzeniami życia publicznego.

   Ogranicza się tylko do wyrażenia zadowolenia, że z pośród kandydatów przeszli „ludzie nasi” t.j. Pomorzanie. Natomiast wśród opozycji, szczególnie wśród czołowych jej ludzi, wybory wzbudziły silny oddźwięk. Niski procent głosujących, komentowany jako brak zaufania społeczeństwa do sfer rządowych, podziałał  zachęcająco do dalszej wytrwałej walki, która przy takim układzie sił niewątpliwie ich zdaniem wkrótce zakończyć się musi klęską znienawidzonej „sanacji”.

   Koniec obecnego reżimu oczekiwany jest w kołach opozycyjnych w najbliższej przyszłości. W związku z tym rozeszła się w tut. powiecie pogłoska, że Generalny Inspektor Sił Zbrojnych gen. Rydz – Śmigły wezwał gen. Hallera do Warszawy,  gdzie odbył z nim dłuższą konferencję na temat powołania nowego Rządu, w wyniku której doszło między nimi do porozumienia. Gen.  Haller ma objąć  jedno z poważniejszych stanowisk w armii. W sprawie zmiany Rządu miał także konferować Prezydent Rzeczypospolitej z b. premierem Bartlem. Rozeszła się również pogłoska, że do Warszawy powołany został także gen. Sikorski. Jednocześnie prowadzi się wzmożoną akcję w kierunku werbowania nowych członków i popularyzowania ruchu opozycyjnego drogą urządzania zgromadzeń publicznych oraz manifestowania  tego ruchu przy każdej nadarzającej się okazji[3].

Tak pisał starosta kartuski….

Z tego co udało mi się ustalić, generał Józef Haller był w Kartuzach 3 razy.  Pierwszy raz – jak podał w swym pamiętniku[4] - w lutym 1920 r. po zaślubinach Polski z morzem w Pucku.

Drugi raz przybył do Kartuz w 1922 r. właśnie owego 16 października z okazji otwarcia i poświęcenia Drukarni Polskiej, Szpitala Powiatowego i Sierocińca.

Trzeci raz przybył do Kartuz w dniu 14 sierpnia 1927 r. z okazji odsłonięcia i poświęcenia Figury Matki  Boskiej Królowej Korony Polskiej w Parku Miejskim.