Pierwsze budowle dla zakonników wystawił już fundator Jan lecz niebawem znaleźli się majętni gdańszczanie i urzędnicy krzyżaccy pragnący nieść pomoc zakonnikom. Budowy klasztoru podjął się w latach 1383-1403 kupiec gdański Johannes Thiergart prowadzący jednocześnie interesy handlowe Zakonu Krzyżackiego z zagranicą. Kościół zbudowany został z kamienia polnego i cegły w stylu gotyckim na rzucie prostokąta.
W latach 1731-1733 dokonano przebudowy konstrukcji dachowych i wieży kościoła. Wtedy to właśnie wykonano dach w kształcie wieka trumny pokrywając go blacha miedzianą. Miał on przypominać o znakomitościach tego świata i o dewizie średniowiecza Memento mori (pamiętaj o śmierci). W dobie rozbiorów Polski w 1823 r. władze pruskie działając na podstawie edyktu króla Prus w 1810 r. doprowadziły do kasacji klasztoru i konfiskaty jego majątku.
Jako osada istniały Kartuzy znacznie wcześniej, o czym świadczą wykopaliska z okolic Smętowa oraz grodzisko z okresu wczesnego średniowiecza położone nad Jeziorem Cichym. W XIII wieku północna część obecnego obszaru Kartuz należała do Kiełpina, południowa do Prokowa, a pod względem administracyjnym całość podlegała kasztelanii w Chmielnie. W 1373 r. siedzibę kasztelanii przeniesiono do Miechucina, a następnie do Mirachowa.
Rola i znaczenie osady kartuskiej rozwijającej się przy klasztorze wzrosły w początkach XIX w. Wówczas to w wyniku pruskiej reformy administracji prowincjonalnej przeprowadzonej po wojnach napoleońskich w latach 1815-1819 Kartuzy stały się siedzibą powiatu z landratem (starostą) na czele (1818r.). Landratura była urzędem wykonawczym pruskiej Kamery Wojennej i Domen szczebla powiatowego oraz organem rejencji, któremu podlegały sprawy wojskowe (mobilizacja, pobór rekruta, dostawy), bezpieczeństwo, policja, kościoły, opieka społeczna, komunikacja lądowa i wodna, rolnictwo, lasy, miary i wagi, obieg pieniądza i sprawy komunalne. Landrat jako przewodniczący sejmiku powiatowego i wydziału powiatowego wywierał wpływ na administrację samorządową powiatu. Od połowy XIX w. landratura stała się urzędem nadzorczym odpowiedzialnym za sprawy wewnętrzne powiatu, wydział powiatowy natomiast podporządkowany landratowi tworzył jednostkę wykonawczą.
W tym okresie zaczęły powstawać w Kartuzach pierwsze budynki administracji, połączenie kolejowe z Lęborkiem i Pruszczem Gdańskim (1905r.), utwardzanie dróg z Gdańskiem i Bytowem. Wioska zaczęła przybierać charakteru miasteczka stając się jednocześnie centrum powiatu i ,,Stolicą Kaszub”. Nasilał się tu bowiem ruch narodowy, a żyjące społeczności – polska (kaszubska) i niemiecka walczyły o swoje partykularne interesy. Kaszubi po utracie niepodległości przez Polskę domagali się pod pruskim panowaniem własnych praw narodowych i praw do własnego państwa. Nieudane wystąpienia zbrojne spowodowały świadomy wybór drogi do niepodległości w postaci pracy organicznej. Rozwijający się narodowy ruch kaszubski przerwał wybuch pierwszej wojny światowej.
W końcu XIX w. niemieckie władze Kartuz podjęły kroki zmierzające do nadania miejscowości praw miejskich i herbu. Odpowiadając na pismo Zarządu Gminy Kartuzy (Gemieinde Vorstand Karthaus) dyrektor Kónigliches Staatsarchiv Danzig Max Bar w dniu 16 stycznia 1907 r. stwierdził, że w zasobach archiwalnych nie znalazł dokumentu potwierdzającego istnienie pieczęci miejscowości Kartuzy. W związku z tym uznał za prawdopodobne jej nieistnienie. Zasugerował jednak, aby przy opracowywaniu herbu wziąć pod uwagę związek miejscowości z klasztorem kartuzów. Wykluczył jednak konieczność przyjęcia starej pieczęci klasztornej z wizerunkiem św. Marii, ponieważ występuje ona już w herbach wielu miast. W związku z faktem, iż miejscowość zawdzięcza swoje powstanie klasztorowi zakonu kartuzów i przez wieki była z nim w ścisłych zależnościach, zasadne byłoby umieszczenie w herbie charakterystycznego elementu łączącego się z regionem, np. wieży kościoła klasztornego.
Prace nad nadaniem praw miejskich i godła Gminie Kartuzy podjął ponownie – po zakończeniu działań pierwszej wojny światowej – polski Zarząd Gminy Kartuzy. Na mocy podpisanego w dniu 29 czerwca 1919 r. Traktatu Wersalskiego tereny Kartuz zastały przejęte przez powstałe w 1918 r. państwo polskie. Zgodnie z ustaleniami wersalskimi wojska polskie dowodzone przez generała Józefa Hallera przejęły tę ziemie we władanie Polski. Kartuzy – w dniu 8 lutego 1920 r. Tego dnia żołnierze V Brygady 1 Pułku Ułanów Krechowieckich ,,błękitnej armii” byli owacyjnie witani na rynku przez mieszkańców Kartuz i okolic. Kilka dni później do Kartuz przybył osobiście dowódca Frontu Pomorskiego generał Józef Haller.
W związku z przejmowaniem tych ziem przez administrację polską Wojewoda Pomorski wystosował z Torunia pismo ogólne do Starostów, Prezydentów i Burmistrzów miast datowane 1 kwietnia 1920 r. z prośbą o ,, (...) spieszne nadesłanie rysunków godeł i odcisków pieczęci, tak używanych w miastach (...) z czasu zaboru niemieckiego i obecnie, a to z dołączeniem wywodu historycznego, omawiającego istniejące w tym względzie uprawnienia (...)”. ,, Starosta kartuski przesłał ogólnik do proboszczów i wójtów powiatu. Dnia 13 kwietnia wójt kartuski w piśmie skierowanym do Starostwa w Kartuzach pisał, że wraz z prośbą o udzielenie prawa miasta Kartuzom prosi o zezwolenie używania starego godła” (...) ,, Stare godło Kartuz: tarcza na dwie części podzielona, po lewej stronie na modrym tle w bieli N.M. Panna w raju, patronka miasta i kościoła klasztornego w Kartuzach. Pod panowaniem pruskim godło zmieniono i to po lewej stronie w miejscu N.M. Panny ulokowano na złotym tle czarny krzyż krzyżacki. Lewą część tarczy zostawiono (...)”.
W związku z faktem, że dowody historyczne zaginęły, Zarząd Gminy Kartuzy zwrócił się z pismem z dnia 5 września 1922 r. do znanego etnografa – założyciela skansenu we Wdzydzach Izydora Gulgowskiego o wyrażenie opinii na interesujący temat. ,,(...) Mamy nadzieję – czytamy w piśmie – że gmina nasza Kartuzy w niedługim czasie policzoną zostanie w poczet miast. Przy tej sposobności przybrać chcemy za poprzednim uzyskaniem zezwolenia kompetentnej władzy odpowiednie godło miejskie (...)”.
Gulgowski odpowiedział pismem z dnia 29 września 1922 r., że ,,najdokładniejszych wyjaśnień i rad w sprawie godła udzielić może pan dr Majkowski zamieszkujący w Kartuzach, a mający wszelkie ku temu podkłady i znający najlepiej przeszłość historyczną Kartuz (...)”.
Gdy w dniu 3 października 1922 r. Urząd Gminy w Kartuzach zwrócił się w tej sprawie do dr Aleksandra Majkowskiego, ten odpisał w sposób następujący: ,,(...) Gmina kartuzy jako taka, jak ogólnie wiadomo, jest nowszej daty i powstała na podkładzie dawnego klasztoru Kartuzów. Stąd godło, jeżeli ma mieć historyczną i logiczną podstawę, moim zdaniem powinno uwzględnić pochodzenie od osady Kartuzów. Godło zakonu Kartuzów w niebieskim polu ma czerwoną kulę ziemską opasaną krzyżem srebrnym, nad którym siedem srebrnych gwiazd się unosi (...). Jeżeli więc uwzględnimy pierwszą formę godła Kartuzów to pochodzenie gminy od ich osady by było uwzględnione, gdyby się przyjęło na tarczę ich kolor niebieski i siedem gwiazd. Tę zasadę przyjęto dotychczas we wszystkich zawartych projektach. Zmieniono atoli położenie gwiazd kartuskich zakonnych, które półkolem zajmują górną część tarczy. Uważam, że nie ma potrzeby do takiej zmiany, gdyż gwiazdy w tym układzie, jak je podają dotychczasowe projekty, nie są wcale kartuskimi. Gwiazdy bowiem znajdujemy w wielu godłach krajów, miast i rodzin, charakterystycznym zaś dla Kartuzów jest ich układ u góry tarczy. Dlatego proponuję zatrzymanie tego układu. Przyjąwszy powyższe mielibyśmy kolor tarczy niebieski i układ siedmiu srebrnych gwiazd (podr. w oryg. N.M.) u góry. Należałoby zastąpić kulę ziemską czymś charakterystycznym dla Kaszub, albo przynajmniej dla samej osady kartuskiej. Jako odpowiednie w dotychczasowych projektach proponowano: 1/ czarny krzyż Krzyżacki, 2/ wieżę Kościoła Kartuskiego, 3/ figurę Matki Boskiej, 4/ figurę mnicha kartuzjanina (...).
Wszystkie projekty Majkowski odrzuca jako niepraktyczne. W dalszej części stwierdza: ,,(...) Dlatego proponuje Gminie w miejsce kuli ziemskiej Kartuzów głowę czarnego Gryfa ze srebrnym dziobem i czerwonym ozorem. Cały Gryf jest godłem wielu ziem pomorskich a nawet i miast (Tczew). Głowę Gryfa w tarczy ma Szczecin, ale jest to czerwony Gryf z białym odnośnie srebrnym polu z koroną. Czarny Gryf zaś bez korony jest godłem starokaszubskiej ziemi koło Belgradu na Parsentami (Białogard N.M.), skąd rycerze Świętopełkowi przynieśli nazwę na dzisiejsze Kaszuby bardzo wcześnie. Oprócz tego czarny Gryf był godłem województwa pomorskiego za czasów przedrozbiorowych Polskich. Byłoby historycznie uzasadnione, gdyby jedno z miast kaszubskich przejęło więc głowę kaszubskiego Gryfa w swoje godło. Dziób przy czarnym Gryfie złoty, trzeba by ze względów heraldycznych zmienić na srebrny ze względu na to, że i gwiazdy Kartuzów są srebrne, a w jednej tarczy złoto i srebro nie uchodzą. Tarcza w takim razie okazywałaby (...) głowę czarnego Gryfa ze srebrnym dziobem i czerwonym ozorem bez korony w niebieskim polu i nad głową siedem gwiazd srebrnych w układzie zakonu Kartuzów” (podr. w oryg. N.M.). Uważam, że godło takie odpowiadałoby najwięcej wymogom historii, heraldyki i zarazem piękna. Chorągiew z kolorami Gminy (lub miasta) Kartuzy w takim razie miałaby odpowiednio do zasady heraldyki trzy kolory: 1/ niebieski (tła tarczy), 2/ biały (w chorągwi srebro się zastępuje kolorem białym) gwiazd i dzioba Gryfa, i 3/ czarny (kolor Gryfa Kaszubskiego)(...).
Uzasadnienie dra Majkowskiego przekonało Radę Kartuz, która Uchwałą z dnia 31 stycznia 1923 r. zgodziła się na tę propozycję przyjmując godło wg proponowanego wzoru. Po przesłaniu w dniu 5 lutego 1923 r. decyzji Rady do władz Warszawy, gdzie Prezesem po morderstwie Narutowicza został Generał Władysław Sikorski. Przypuszczano wówczas, że może to być początek serii morderstw politycznych w Polsce. W wyniku tego zwołano zebranie u premiera Nowaka, na które również zaproszono Piłsudskiego. Maciej Rataj jako marszałek Sejmu objął obowiązki prezydenta i za radą Piłsudskiego mianował premierem Władysława Sikorskiego. Piłsudski otrzymał poprzednie stanowisko Sikorskiego – został szefem sztabu. Marszałek Piłsudski poparł młodego generała , którego wprawdzie nie lubił, lecz uważał za jednego z najzdolniejszych przedstawicieli swojego pokolenia. Sikorski natychmiast objął władzę jako premier i minister spraw wewnętrznych i wprowadził do Warszawy oddziały wojska. Ogłosił stan wojenny. Jego szybkie i zdecydowane działania przyniosły oczekiwane skutki. Więcej nie doszło do żadnego morderstwa oraz zakończyły się wszystkie demonstracje i rozruchy. W takiej sytuacji Generał Władysław Sikorski jako Premier i Minister Sprawa Wewnętrznych podpisał w dniu 29 marca 1923 r. Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie zaliczenia gminy wiejskiej Kartuzy, w powiecie kartuskim, województwa pomorskiego w poczet miast. Rozporządzenie weszło w życie z dniem ogłoszenia w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 14 kwietnia 1923 r.
Kilka miesięcy później, w dniu 10 lipca 1923 r. Minister Spraw Wewnętrznych mecenas Władysław Kiernik wydał Dekret następującej treści:
,,Na podstawie art. 2 Rozporządzenia Ministra b. dzielnicy pruskiej z dnia 31 marca 1920 r. o godłach, barwach i pieczęciach samorządowych jednostek prawno-publicznych (Dz.U. Ministra b. dzielnicy pruskiej Nr 18, poz 172) zgodnie z uchwałą rady gminnej gminy Kartuzy z dnia 31 stycznia 1923 r. nadaję miastu Kartuzy Województwa Pomorskiego godło: Tarczę w niebieskim polu głowa czarnego Gryfa ze srebrnym dziobem i czerwonym ozorem, nad głową siedem gwiazd srebrnych w układzie zakonu Kartuzów (gwiazd pięcioramiennych – N.M.) oraz barwy: 1/ niebieską, 2/ białą, 3/ czarną”.
Wraz z przyznaniem Kartuzom praw miejskich i nadaniem herbu wzrósł prestiż miejscowości. Miasto stało się znaczącym ośrodkiem turystyczno-wypoczynkowym Kaszub.
Niebawem, bo w dniach 27-29 kwietnia 1923 r. przebywali w naszym mieście znakomici goście z Prezydentem RP Stanisławem Wojciechowskim na czele. W podróży towarzyszyli mu: Premier RP i Minister Spraw Wewnętrznych gen. Władysław Sikorski, Marszałek Sejmu RP Maciej Rataj, Marszałek Senatu RP Wojciech Trąpczyński, Minister Wojny gen. Kazimierz Sosnowski, Minister Skarbu Władysław Grabski, Prymas Polski ks. Kardynał Edmund Dalbor oraz inni posłowie i senatorowie. W wygłoszonej w mieście mowie Prezydent podkreślił wielkie znaczenie Kaszub dla Polski jako korytarza łączącego ją z morzem. Prezydent RP Stanisław Wojciechowski został honorowym członkiem kartuskiego Kurkowego Bractwa Strzeleckiego. Rok później, w 1924 r. miał miejsce drugi pobyt Prezydenta w Kartuzach.
W dniu 4 sierpnia 1927 r. odwiedził Kartuzy Prezydent RP Ignacy Mościcki, a 14 sierpnia 1927 r. miało miejsce odsłonięcie Figury Matki Boskiej Królowej Korony Polskiej w Parku Miejskim w Kartuzach. Poświęcenie Figury dokonał Ordynariusz Chełmiński ks. Biskup Stanisław Wojciech Okoniewski w obecności ok. 30 tys. wiernych. Na uroczystość, jak pisał w swym raporcie ówczesny Starosta Kartuski Bronisław Sędzimir, ,,niespodziewanie przybył generał Haller”. Tego też dnia bowiem, odbył się uroczysty Zjazd Towarzystwa Powstańców i Wojaków, a kartuski Oddział Towarzystwa otrzymał sztandar i imię gen. J. Hallera. Jednak po przeprowadzonym przez marszałka J. Piłsudskiego zamachu majowym w 1926 r., gen. Haller był w opozycji do władz.
Tuż przed wybuchem drugiej wojny światowej, w sierpniu 1939 r. Kartuzy i okolice wizytował dowódca Armii ,,Pomorze” gen. dyw. Władysław Bortnowski.
Dynamiczny rozwój miasteczka powiatowego przerwał wybuch drugiej wojny światowej. Rozpoczął się okres terroru i bezlitosnej eksterminacji żywiołu polskiego na Kaszubach. Stosowane przez okupanta metody terroru rodziły opór ludności miejscowej.
10 marca 1945 r. do miasta wkroczyły oddziały pancerne i piechota 49 Armii gen. Płk. Iwana Griszina, działające w składzie II Frontu Białoruskiego dowodzonego przez Marszałka Konstantego Rokossowskiego.
W dniu 4 listopada 1945 r. odbył się w Kartuzach pierwszy po wojnie Zjazd Kaszubskich Działaczy Społeczno-Kulturalnych.
Wskutek reformy administracyjnej w Polsce Ludowej Kartuzy utrzymały status miasta powiatowego, co wiązało się wówczas z ich rozwojem politycznym, gospodarczym, społecznym i kulturalnym. Obecnie w mieście – Stolicy Kaszub – centrum Szwajcarii Kaszubskiej zbiegają się linie komunikacyjne z całego regionu, a bliskie położenie geograficzne z Trójmiastem czyni z niego atrakcyjny ośrodek dla turystów krajowych i zagranicznych.
W dniu 20 kwietnia 1953 r. Kartuzy odwiedził Prymas Tysiąclecia Kardynał Stefan Wyszyński.
W Połowie czerwca 1953 r. Kartuzy gościły duszpasterza akademickiego z Krakowa ks. Karola Wojtyłę. Po latach papież Jan Paweł II wspomniał z humorem, iż spał na plebanii ,,na stryszku u ks. Stryszyka” (kartuski proboszcz ks. Ignacy Stryszyk – N.M.).
W dniu 22 stycznia 1956 r. w Muzeum Kaszubskim w Kartuzach odbyło się pierwsze, robocze spotkanie działaczy kaszubskich: B. Szczęsnego, P. Szefki, F. Tredera, F. Marszałkowskiego, A. Bukowskiego i L. Bądkowskiego w sprawie utworzenia organizacji kaszubskiej – Zrzeszenia Kaszubskiego.
W 1960 r. Muzeum Kaszubskie w Kartuzach zwiedził pisarz, dziennikarz i korespondent wojenny II Korpusu Polskiego gen. Władysława Andersa Melchior Wańkowicz, uczestnik walk i autor pracy ,,Monte Casino”.
W 1992 r. Kościół Poklasztorny w Kartuzach podniesiony został do rangi Kościoła Kolegiackiego, a 25 marca 1993 r. nastąpiła w nim uroczysta instalacja kanoników Kapituły Kolegiackiej Kartuskiej z udziałem założyciela Księdza Biskupa Diecezjalnego Pelplińskiego prof. dr hab. Jana Bernarda Szlagi.
W dniu 16 lipca 1995 r. przebywał w Kartuzach Prezydent RP i laureat Nagrody Nobla Lech Wałęsa, który zwiedził Kolegiatę oraz Muzeum Kaszubskie.
W dniach 16-17 maja 1996 r. Kartuzy nawiedziła Figura Matki Boskiej Fatimskiej. W uroczystościach uczestniczyło ok. 30 tysięcy osób.
Z dniem 1 stycznia 1999 r. utworzony został powiat kartuski, którego pierwszym starostą został Marian Wilkowski. W lutym 2000 r. (po śmierci M. Wilkowskiego), na to stanowisko została wybrana Janina Kwiecień, która piastuje ten urząd już czwartą kadencję.
W dniu 3 grudnia 1999 r. w spotkaniu z mieszkańcami Kartuz i okolic uczestniczył Premier RP Jerzy Buzek.
20 września 2001 r. Lech Kaczyński – lider PiS – spotkał się z mieszkańcami Kartuz.
10 stycznia 2002 r. Kongregacja Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentu w Rzymie wystawiła Dekret ustanawiający św. Brunona patronem miasta Kartuzy. Rada Miejska uchwałą z dnia 4 czerwca 2002 r. jednogłośnie potwierdziła decyzję Kongregacji.
W 2007 r. odbyła się uroczystość 60-lecia Muzeum Kaszubskiego. Wiceminister Kultury i Dziedzictwa Narodowego Jarosław Sellin odwiedził Kolegiatę oraz Muzeum Kaszubskie.
W dniu 10 lutego 2008 r. obchodzono 70 rocznicę śmierci dr Aleksandra Majkowskiego, inaugurując tym samym Rok Majkowskiego.
W dniu 10 lutego 2010 r. miasto Kartuzy oraz Muzeum Kaszubskie odwiedził Prezydent RP Lech Kaczyński, który zginął dwa miesiące później w katastrofie lotniczej pod Smoleńskiem.
W dniu 19 maja 2012 r. odbyła się uroczystość 65-lecia Muzeum Kaszubskiego w Kartuzach.
WŁODARZE MIASTA KARTUZY
w latach 1923 – 2013
BURMISTRZOWIE
Józef Masełkowski (1923-1924)
Bernard Bączkowski (1924)
Walerian Kubasik (1925-1927)
Bolesław Borzestowski (1927-1929)
Walerian Kubasik (1929-1934)
Feliks Lewiński (1935-1939)
Heinrich Lau (1939-1942)
Philipp Hubner (1942-1945)
Jakub Banaszak (1945)
Feliks Lewiński (1945-1949)
Marian Janczewski (1949-1950)
PRZEWODNICZĄCY PREZYDIÓW MRN
Stanisław Moczulski (1945)
Feliks Biernaczyk (1945-1948)
Tytus Mikulski (1948-1949)
Jan Świetlik (1949-1950)
Marian Janczewski (1950-1952)
Zygmunt Szczepankiewicz (1952-1953)
Rudolf Kiryk (1953-1954)
Konrad Drywa (1954-1959)
Paweł Łabuda (1959-1961)
Maria Potoczek (1962-1969)
Józef Morawski (1969-1973)
NACZELNICY
Bernard Klinkosz (1973-1978)
Teofil Klein (1978-1990)
BURMISTRZOWIE
Mieczysław G. Gołuński (1990-1991)
Maria Kowalewska Koska (1991-1994)
Marian Wilkowski (1994-1998)
Andrzej Kruszyński (1998-2000)
Kazimierz M. Borzestowski (2000-2002)
Mieczysław Gołuński (2002-2006)
Mirosława Lehman (od 2006)
PRZEWODNICZĄCY RADY GMINY
Andrzej Kruszyński (1990-1994)
Zdzisław Sokół (1994-1998)
PRZEWODNICZĄCY RADY MIEJSKIEJ
Henryk Pietras (1998-2002)
Edmund Dunst (2002-2003)
Wacław Czarnecki (2003-2006)
Jerzy Pobłocki (2006-2010)
Ryszard Duszyński (2010-2013)
Edmund Dunst (od 2013)
napisał Norbert Maczulis
