Głównym założeniem zebrania był fakt pozytywnego stosunku do spraw kultury i sztuki oraz pełne zrozumienie roli, jaka w życiu narodu przypada sztuce. Aby ten ruch kulturalny ująć w pewne formy organizacyjne ówczesny kierownik Referatu dla Spraw Kultury i Sztuki przy Starostwie Powiatowym w Kartuzach Edward Ogórek, w porozumieniu ze Starostą Powiatowym Zdzisławem Piaseckim, podjął myśl zwołania zebrania organizacyjnego, by na nim utworzyć jednostkę prawną działającą w powiecie kartuskim, której zadaniem byłoby krzywienie spraw kulturalnych i sztuki.

Zebranie odbyło się w gabinecie Starosty Powiatowego pod przewodnictwem wicestarosty kartuskiego Filipka, który zwrócił szczególną uwagę na cel zebrania – a mianowicie na zjednoczenie wysiłku wszystkich zainteresowanych dorobkiem kulturalnym i sztuką oraz by ruchowi temu nadać formę organizacyjną „Powiatowy Ośrodek Kultury i Sztuki”.

E. Ogórek w swym referacie przedstawił całokształt pracy nowo powstałego Ośrodka. Miał on za zadanie ogniskować i łączyć wszelki ruch kulturalny i naukowy, życie artystyczne , sztukę teatralną, muzyczną, ludową oraz połączyć i odzwierciedlać cały prąd literatury i malarstwa kaszubskiego.

Na przewodniczącego Powiatowego Ośrodka Kultury i Sztuki zebrani jednomyślnie wybrali E. Ogórka, który ten ruch zapoczątkował wkładając najwięcej pracy nad zorganizowaniem Ośrodka. Na sekretarza wybrano dr. Henryka Kotowskiego, a na skarbnika Emila Lniskiego1.

Kolejne zebranie Ośrodka odbyło się w dniu 13 lipca 1945 r., na którym przewodniczący E. Ogórek przedstawił sprawozdanie zdotychczasowej działalności oraz kwestię uruchomienia „Domu Kultury”, w związku z otrzymaniem na cele działalności kulturalnej parteru domu „Dworu Kaszubskiego”. Po ożywionej dyskusji zebrani uchwalili, że parter „Dworu Kaszubskiego” przeznaczony będzie na urządzenie regionalnego Muzeum Kaszubskiego, które jak to wówczas określono „po wsze czasy będzie placówką oświatową i historyczną całego regionalizmu kaszubskiego”2.

Ze względu na nadmiar pracy E. Ogórek zrzekł się stanowiska przewodniczącego proponując kandydaturę dyrektora kartuskiego Gimnazjum Leopolda Kosińskiego i dr Borowskiego, który zrzekł się tej kandydatury. Zebrani wybrali dyr. Kosińskiego na stanowisko Przewodniczącego Powiatowego Ośrodka Krzewienia Kultury i Sztuki. Jednocześnie zebrani zobowiązali przewodniczącego do opracowania ramowego statutu Ośrodka.

Dyr. Kosiński przedłożył statut na Walnym Zebraniu Ośrodka KiSz, jakie odbyło się w dniu 21 sierpnia 1945 r. w salce Wydziału Powiatowego. Na podstawie statutu Zarząd OKKS otrzymał nazwę Rada Ośrodka Krzewienia Kultury i Sztuki. Wybrana została też komisja Rewizyjna w składzie: ks. prob. Ignacy Stryszyk, dr Kierzkowski i dr Strahl.

Następnie przewodniczący dyr. Kosiński przedstawił regulamin dla nowo utworzonego Muzeum Kaszubskiego, które miało zostać otwarte w najbliższych dniach. Jednakże z powodu niedokończenia prac malarskich i odnowienia lokali muzeum, planowana wystawa obrazów w Muzeum Kaszubskim została odłożona na termin późniejszy.

Rada postanowiła zorganizować w dniu 4 listopada – wystawę martyrologii ziem kaszubskich, która miała zostać otwarta w dniu Ogólno – Kaszubskiego Zjazdu Działaczy Kulturalno – Oświatowych Ziemi Kaszubskiej w pomieszczeniach „Dworu Kaszubskiego” w Kartuzach.

E. Ogórek przedstawił zebranym swój odczyt, który przygotowany został jako kluczowy na Zjazd Działaczy Kulturalno-Społecznych Ziemi Kaszubskiej. Następnie zebrani ustalili dokładny program Zjazdu3.

W dniu 4 listopada 1945 r. odbył się w Kartuzach Zjazd Działaczy Społeczno-Kulturalnych Ziemi Kaszubskiej, na którym termin następnego Zjazdu wyznaczono na początek stycznia 1946 r.

Tymczasem w dniu 4 stycznia 1946 r. odbyło się zebranie Rady Kultury i Sztuki w Kartuzach, którego głównym punktem było danie możliwości wypowiedzenia się, co do współudziału kartuskiego Ośrodka w organizowaniu kongresu kaszubskiego, głównie organizowanego przez grupę „Zrzeszowców” w Wejherowie. Jak się bowiem okazało, grupa ta w organizowaniu kongresu „nas jako współorganizatorów pomija i Ośrodkiem kartuskim wcale się nie liczy. Po przedyskutowaniu przebiegu spraw Rada doszła do wniosku, aby do grupy Zrzeszowców wystosować pismo utrzymane w ostrym tonie i zawezwać ich do oświadczenia się”4.

W początkach stycznia 1946 r. w Wejherowie odbył się I Kongres Kaszubski. Czy był on pierwszym, jak to błędnie przyjmuje się w literaturze przedmiotu? Zamysł takiego spotkania padł przecież już w Kartuzach w dniu 4 listopada 1945 r. Tezy Zjazdu kartuskiego mówiły o jedności w działaniu. Prezentowany dokument w sposób jasny i oczywisty przedstawia przebieg kartuskich obrad.

Pamiętać należy, że w tamtym powojennym okresie, społeczeństwo nie bardzo przejmowało się losem bogactw kulturalnych, nie wiedziano również co należało ratować. Nawet urzędy nie posiadały aktualnej inwentaryzacji zabytków. Już na pierwszym spotkaniu działaczy kulturalnych w Kartuzach w 1945 r. oraz następnym odbytym w Wejherowie ustalony został ogólny plan działania. Z ramienia Komitetu Wykonawczego Franciszek Treder – założyciel Muzeum Kaszubskiego w Kartuzach – przeprowadził inwentaryzację zabytków stałych, a opracowaną dokumentację opatrzoną we wnioski przesłał do Muzeum Archeologicznego w Warszawie i do Urzędu Ziemskiego w Kartuzach5.

         Do utworzonego przez Tredera Muzeum Kaszubskiego trafiły szczęśliwie protokoły oraz sprawozdania Powiatowego Ośrodka Krzewienia Kultury i Sztuki w Kartuzach oraz zachowała się fotografia z tego Zjazdu, która zamieszczona została w mojej pracy,

Kartuzy z dziejów miasta i powiatu. Landraci, Starostowie, Przewodniczący Prezydiów Rad Narodowych, Naczelnicy Miasta i Powiatu oraz Burmistrzowie Gminy w latach 1818 – 1998, Kartuzy 1998.

Są więc dowody potwierdzające działalność kartuskich działaczy samorządowych dla rozwoju regionu kaszubskiego. Jednym z ich działań w zakresie regionalizmu jest utworzone Muzeum Kaszubskie w Kartuzach, które promuje kulturę kaszubską od 1947 r., a sale ekspozycyjne zwiedziło ponad 2 mln uczniów i turystów z kraju i z całego świata.

Istnienie Muzeum Kaszubskiego – o czym należy dzisiaj pamiętać – zawdzięczać należy dr. Aleksandrowi Majkowskiemu, który zainspirował Franciszka Tredera do tej działalności. Realizacja tego pomysłu możliwa była jednak dzięki staraniom Tredera oraz wydatniej pomocy działaczy kaszubskich z Kartuz – uczestników kartuskiego Zjazdu z 4 listopada 1945 r..

(DOKUMENT ZE ZBIORÓW MUZEUM KASZUBSKIEGO)

         Sprawozdanie ze Zjazdu Kaszubskich Działaczy Społeczno – Kulturalnych w Kartuzach w dniu 4.XI.1945 r..

O godz. 10.00 przywitał przewodniczący Rady Kultury i Sztuki dyr. (Leopold) Kosiński w gorących słowach gości przyjezdnych i miejscowych poczem wszyscy uczestnicy zjazdu zbiorowo udali się do kościoła poklasztornego, by wysłuchać uroczystą mszę św., którą odprawił uczestnik zjazdu x. prof. Franciszek Dąbrowski z Pelplina. W uroczystym kazaniu x. Dąbrowski podkreślił ważność Zjazdu wskazując na to, by dla nas Kaszubów naczelną dewizą było „Bóg i Ojczyzna”.

Po mszy św. wszyscy uczestnicy Zjazdu gremialnie udali się na grób Wodza Kaszubów dr. Aleksandra Majkowskiego, by złożyć wieniec na jego mogile i oddać hołd prochom jednemu z najlepszych synów tej Ziemi. Z okazji tej przemówił na cmentarzu x. prob. I. Stryszyk.

O godz. 12.00 odbyło się otwarcie wystawy martyrologii ziem kaszubskich w Muzeum Kaszubskim, gdzie zostały zebrane materiały i eksponaty, które są głośną skargą przeciwko tym, którzy bezprawnie ziemią naszą zawładnęli i przez 6 lat despotycznie się tu panoszyli.

Podinspektor szkolny Kleinszmidt w obszernym referacie zobrazował dokładnie od początku zarania dziejów zachłanną politykę zaborczą Niemiec wobec Polski, aż do czasów najnowszych.

O godz. 14.00 odbył się wspólny obiad uczestników Zjazdu w Stołówce Starościńskiej, a po obiedzie po dokonaniu wspólnej fotografii, rozpoczęły się obrady w sali posiedzeń Wydziału Powiatowego.

Fotografia.........................................

Zjazd otworzył przewodniczący Komitetu Organizacyjnego dyr. Kosiński, który serdecznie witał gości przyjezdnych i to:

z Kościerzyny: wicestarostę Głazika,

ref. Zygmunta Szczepańskiego,

prezesa Czapiewskiego

oraz p. Zielenieckiego

z Pelplina: x. prof. Franciszka Dąbrowskiego,

z Torunia: mgr Andrzeja Bukowskiego

z Gdyni: artystę malarza prof. W. Szczeblewskiego

z Wejherowa: dr. Alojzego Jagalskiego,

Dr. Stefana Wittkego,

ref. Szredera Franciszka,

z Gdańska: dyr. Józefa Michałkiewicza, wiceprezesa Woj. Rady Kultury i Sztuki.

Na przewodniczącego obrad został powołany p. wicestarosta Głazik z Kościerzyny, który w krótkich słowach podkreślił ważność Zjazdu zwłaszcza w chwili obecnej, kiedy to sprawa kaszubska znajduje się w stadium rozwojowym.

Do prezydium Zjazdu zostali powołani:

x. prof. Dąbrowski – Pelplin

dyr. Michałkiewicz – Gdańsk

prof. Szczeblewski – Gdynia

dr Jagalski – Wejherowo

ref. Szreder – Wejherowo

dr Kotowski – Kartuzy, jako sekretarz Zjazdu.

Następnie odczytał dr Kotowski życzenia nadesłane z okazji Zjazdu przez ks. Sychtę ze Starogardu oraz przez innych kaszubskich działaczy kulturalnych.

Dyr. Michałkiewicz z ramienia Wojewódzkiej Rady Kultury i Sztuki dziękował komitetowi za organizację Zjazdu i dał wyraz zadowolenia zarówno własnemu jak i Wojewódzkiej Rady Kultury i Sztuki.

Po wszystkich okolicznościach wstępnych wygłosił ref. E. Ogórek – Kartuzy, odczyt programowy pt. „Kwestia Kaszubska z punktu widzenia społeczno – kulturalnego”.

Po wygłoszeniu referatu programowego prelegent dochodził do następujących punktów:

$11.                W sprawie kaszubskiej nie ma odrębności, istnieje spójnia nierozerwalna z krajem ojczystym – polskim.

$12.               Żądać od władz wyższych fundusze na biblioteki, książki, modlitewniki oraz na wydawanie książek.

$13.               Odbiorcami dotacji kulturalnych mają być ludzie wioski.

$14.               Intensywnie zbierać materiały folklorystyczne i eksponaty muzealne.

Na wywody prelegenta Ogórka wystąpił z koreferatem mgr Bukowski.

Koreferent podał najsamprzód trudności jakie są związane z omówieniem sprawy kaszubskiej. Co do niekorzystnej oceny Ceynowy podaje, że Ceynowa dotychczas nie jest jeszcze dokładnie naukowo zbadany. Po jego zbrojnym ataku na Starogard, skazany w roku 1846 na śmierć i uwolniony w Wiośnie Ludów doszedł do przekonania, że wskutek dezorganizacji sprawy kaszubsko – polskiej, trzeba ratować to co jest. Ceynowa zapoczątkował całą sprawę kaszubską i to jest jego największą zasługą.

Co do twórczości Derdowskiego, to skrytykował go Kraszewski zarzucając mu, że psuł polszczyznę i nagiął ją do kaszubszczyzny.

Dopiero Majkowski w twórczości swojej brał żywcem z mowy ludu Kaszubskiego.

W tezach końcowych dochodzi do tego, aby kulturę kaszubską wprowadzić do skarbnicy kultury polskiej. Mowa kaszubska jest od roku 1848 gwarą mowy polskiej dzielącą się na różne podgwary. Trzeba dalej propagować szkolnictwo i turystykę.

Zjazd dzisiejszy ma jedno kardynalne zadanie – łączyć i nie rozdrabniać ogółu ludzi twórczych. Tworzyć na Kaszubach jeden prąd obejmujący wspólny front.

Po dyskusji na poruszone tematy Zjazd doszedł do następujących uchwał:

$11.                Zjazd działaczy kaszubskich w dniu 4.XI.1945 r. w Kartuzach stoi na stanowisku, że na Kaszubach powinna istnieć jedna organizacja, uwzględniająca i pielęgnująca istotne potrzeby i wartości ludu kaszubskiego.

$12.               Zjazd uważa, że obok pisma codziennego informacyjnego powinno powstać jedno pismo społeczno – kulturalne na Kaszubach.

$13.               W związku z realizacją 1-go i 2-go punktu konieczne jest zwołanie ogólnego zjazdu wszystkich działaczy i literatów kaszubskich z terenu i poza terenu kaszubskiego. Ogólny zjazd sprecyzuje szczegółowy program działalności na Kaszubach na podstawie wyników osiągniętych na zjeździe w Kartuzach w dniu 4.XI.1945 r.

Uczestnicy zjazdu zwracają się z prośbą do organizatorów zjazdu o poinformowanie grupy Zrzeszowców o osiągniętych wynikach i o zaproszenie jej do współudziału w organizowaniu następnego ogólnego zjazdu. (podkr. N.M.)

Uchwały zostały przez plenum zjazdu przez aklamację przyjęte.

Jako termin następnego zjazdu został obrany początek stycznia 1946 r.

Mec. Hirsch podał myśl, aby przesłać ob. Tomaszowi Rogalli w Kościerzynie, nestorowi działaczy kaszubskich doby ubiegłej telegram hołdowniczy.

Telegram został zredagowany następująco:

                                                        Do ob. Tomasza Rogalli

                                                                  w Kościerzynie.

Niżej  podpisany komitet organizacyjny, wypełniając postanowienia Zjazdu przesyła następujący tekst telegramu uchwalony jednogłośnie przez uczestników obrad:

Zjazd Działaczy  Kulturalno – Społecznych Okręgu Kaszubskiego w dniu 4.XI.1945 r. w Kartuzach, ma zaszczyt przesłać ob. Tomaszowi Rogalli w Kościerzynie serdeczne pozdrowienia i wyrazy hołdu w dowód uznania Jego zasług złożonych na ołtarzu sprawy polskiej na Kaszubach.

                                                                           Za

                                                        Kaszubską Radę Kultury i Sztuki

                                               dyr. Kosiński – dr Kotowski – E. Ogórek

Na zakończenie przewodniczący wicestarosta Głazik dziękował jeszcze raz wszystkim za uczestnictwo i za wysoki poziom obrad.

Odśpiewaniem „Roty” został Zjazd zakończony.