Eugeniusz Pryczkowski informuje, ze od świąt Bożego Narodzenia do Trzech Króli chodzą „Trzej królowie”: jeden z gwiazdą, drugi z szopką, trzeci trzyma puszkę do której wrzucane są pieniążki. Zwykle recytują wiersz z życzeniami typu - by się dobrze powodziło, a krówki zawsze dawały mleko, by prosiaki dobrze rosły i kury jajka niosły… Następnie śpiewają jedną lub dwie kolędy. Oczywiście im piękniej się zaprezentują, tym szczodrzej będą obdarowani. Bożena Stelmachowska zaś w swojej pracy Rok obrzędowy na Pomorzu, zauważa, że w powiecie kartuskim chłopcy chodzą z szopką już dwa tygodnie przed Bożym Narodzeniem.  

Z artykułu Gwiazdka na Kaszubach opublikowanego w numerze IX pisma „Gryf” z 1909 r. dowiadujemy się nieco więcej o tym starym zwyczaju. Czytamy: „Natomiast przez cały czas Adwentu aż do trzech Króli i dłużej panuje zwyczaj obnoszenia szopki. Są wprost zawodowi szopkarze, dorośli mężczyźni, którzy kilka mil na okół obnaszają szopkę, idąc najczęściej w trójkę, a wracają obdarzeni żywnośćią i pieniędzmi. Zwyczaj taki nawet w miastach się utrzymał np. w Kościerzynie, gdzie chłopcy szkolni obchodzą z szopką śpiewająć swoje: A wczora z wieczora! - Niestety z pięknym zwyczajem już konkurować poczynają niemieckie "Brumtopy", rodzaj beczułki, z której za pomocą promienia końskich włosów wydobywa się mruczące tony, które oddają tło dla niemieckiej pieśni”.

Z XIX w. źródła (Jutrzenka Warszawska z 1843 r.) dowiadujemy się, że tzw. Królowie, odwiedzali domostwa w wieczór poprzedzający Święto Trzech Króli. Wieczór ten zwany był szczodrym. Nazwa ta związana jest z dawnym zwyczajem składania życzeń gospodarzom przez ich owczarzy i pasterzy. Gospodarze odwzajemniali się podarunkami w postaci żywności. Najczęściej były to specjalnie pieczone tego dnia rogale zwane szczodrakami.

Po wejściu do domu gospodarza, najstarszy z kolędników wypowiadał następujące słowa:

Dobry wieczór, szczodry wieczór!

Nóm pòwiôdają, że tu rogôle pieczą;

A jeżlë nié rogôla, to téj chléba gléń;

Wasza dësza mdze szczodroblëwy miała dzéń!

A jeżelë nié chléba  gléń, to kòrszczôk masła,

Wasza dësza mdze sã dobrze w niebie pasła;

A nié kòrszczôk masła, to swiniégò cała,

Wasza dësza mdze sã dobrze w niebie miała!

(Dobry wieczór, szczodry wieczór!

Nam powiadają, że tu rogale pieką;

A jeśli nie rogale, to kromki chleba,

Wasza dusza będzie szczodrobliwy miała dzień!

A jeżeli nie kawałek chleba, to łyżkę masła,

Wasza dusza będzie się dobrze w niebie pasła;

A jeżeli nie łyżkę masła, to kawał słoniny,

Wasza dusza będzie się dobrze w niebie miała!)

Każdy z odwiedzających kolędników brał według praktykowanego zwyczaju jednego rogala w każdym domu. Zdarzało się, że kolędnicy otrzymywali czasem kiełbasę, mięso, owoce, a nawet pieniądze.

Obecnie na Kaszubach kultywowany jest zwyczaj chodzenia z szopką od pierwszego dnia adwentu. Wygląd szopki jednak odbiega od pierwowzorów. Najstarsze z nich miały we wnętrzu prostej stajenki (noszonej przez szopkarza na szelkach) ruchome kukiełki wykonane z papieru i tkanin. Wielu twórców ludowych wyrabia artystyczne w formie różnorodne szopki - z rzeźbionymi i malowanymi postaciami - bohaterami zdarzeń w Betlejem. Na Kaszubach wykonują je głównie artyści ludowi – rzeźbiarze, których prace może podziwiać m.in. w zbiorach Muzeum Kaszubskiego w Kartuzach.

Na wystawie pt. „Szopka bożonarodzeniowa w tradycji kaszubskiej” zaprezentowane zostały prace wykonane przez Irenę Brzeską, Władysława Okroja, Apolinarego Pastwę, Bożenę Kupper – Krzyżanowską i Zbigniewa Supernaka.

RZEŹBA „SZOPKA”

Autor: Zbigniew Supernak

Miejsce i czas powstania: Sierakowice, 1984r.

Rzeźba wykonana z jednego kawałka drewna lipowego. Jest to rzeźba niepolichromowana. Widoczny z boku schodkowy łuk imituje strzechę, na której szczycie znajduje się gwiazda. Pod daszkiem znajduje się siedem postaci ujętych frontalnie: Marii, Józefa, Jezusa w żłobku, oraz stojących przy nich mężczyzn: Trzema Królami z podarkami (po prawej stronie) oraz pasterza (po lewej stronie).

SZOPKA GWIAZDKOWA

Autor: Leon Okrój

Miejsce powstania: Karwieńskie Błota

Rzeźba przedstawiająca stajenkę z drzwiczkami, którymi można ją zamknąć jak skrzynkę. Wewnątrz niej znajdują się drewniane i gliniane figurki. Niektóre z nich mają na sobie kolorowe kawałki tkaniny imitujące ubrania.

Na samym tyle szopki znajdują się diabeł (z lewej strony), śmierć z kosą (z prawej strony) i anioł pomiędzy nimi, który dzierży transparent z napisem: „Onn zbawi świat”. Oprócz nich w szopce umieszczono Świętą Rodzinę, Trzech Królów, pasterzy oraz zwierzęta wykonane z gliny: dwa wielbłądy po lewej i prawej stronie, owieczki w centrum, ptaszki. Szopka pokryta jest farbą olejną- posiada białe tło, na którym naniesiono ornament w postaci falistych linii i kwiatów, m.in. tulipany i róże. Dodatkowo, na drzwiczkach namalowano drzewa, wilka (lewa część) i konia (prawa część).

SZOPKA BOŻONARODZENIOWA

Autor: Bożena Kupper- Krzyżanowska

Szopka wykonana z kawałków nieokorowanego, niemalowanego drewna, szyszek, mchu . Kolorystykę utrzymaną w odcieniach brązu i zieleni podkreślają umieszczone wewnątrz lampki świąteczne. Na podstawie szopki umieszczono gliniane figurki pokryte farbą i brokatem. Wymienić można wśród nich Świętą Rodzinę, Trzech Króli, pasterza i owieczkę.

SZOPKA BOŻONARODZENIOWA

Autor: Florian Walkosz

Miejsce i czas powstania: Zakopane, 2014r.

Rzeźba artysty pochodzącego z miasta partnerskiego Kartuz- Zakopanego. Florian Walkosz jest wszechstronnie utalentowanym góralem. Zajmuje się rzeźbiarstwem, malarstwem, grą na instrumentach ludowych i ich tworzeniem.

Górale, podobnie jak Kaszubi, są bardzo religijną grupą etniczną, stąd wiele ich rzeźb, w tym szopka Walkosza, odwołuje się do duchowości. Praca zakopiańskiego twórcy cechuje się wielką skrupulatnością i dbałością o szczegóły wykonania oraz dużą ilością figurek wewnątrz szopki. Znajdują się tam Święta Rodzina, Trzej Królowie, anioł z trąbą, barany, koń, wielbłąd i wół.

RZEŹBA SZOPKI BOŻONARODZENIOWEJ

Autor: Irena Brzeska

Miejsce i czas powstania: Kożyczkowo, 2016r.

Szopka przedstawiająca Świętą Rodzinę- Marię, Józefa oraz Jezusa w żłobku, w otoczeniu czterech aniołów- dwóch jako osobne figurki na przednim planie, dwóch wyrzeźbionych w ścianie stanowiącej tło szopki. Figurki i daszek wykonano osobno, a następnie przymocowano do podstawy szopki i ściany tylnej.

Rzeźbę pokryto farbami, w głównej mierze kolorami symbolicznymi dla Kaszub: różne odcienie niebieskiego odnoszą się do jezior licznie na tym terenie występujących, morza i nieba; kolor żółty symbolizuje słońce i zboże, które się w nim mieni. Rękawy aniołów u boków Marii i Józefa posiadają rękawy dekorowane motywami zaczerpniętymi z haftu kaszubskiego.

SZOPKA BOŻONARODZENIOWA

Autor: Irena Brzeska

Miejsce i czas powstania: Kożyczkowo, 2016r.

Rzeźba składająca się z trzech części, w całości wykonana z drewna lipowego pokrytego farbą. Każdy segment przedstawia inną grupę ludzi: lewy Trzech Króli, prawy pasterzy z owcą, a centralny Świętą Rodzinę. Kolorystyka również jest różna: część lewa utrzymana w radosnych, radosnych, czerwonych, żółtych jasnoniebieskich barwach; część prawa w tonacji beżów, brązu, bieli, a środkowa w odcieniach niebieskich, którymi pokryto również tło tryptyku.

OBRAZ MALOWANY NA SZKLE

Autor: Zbigniew Stankowski

Miejsce i czas powstania: Brodnica Dolna, 1984r.

Obraz namalowany na szkle farbami plakatowymi, przedstawiający zwyczaj obchodzenia wsi przez tzw. Trzech Króli. Wszystkie postaci, elementu architektury i krajobrazu są konturowane czarną kreską. Kolorystyka żywa i jaskrawa, utrzymana w odcieniach bieli, brązu, różu, z dodatkiem zielonego, czarnego i niebieskiego koloru. W prawym, dolnym rogu widnieją inicjały autora: „ZS”.

RZEŹBA

Autor: Władysław Lica

Miejsce i czas powstania: Wdzydze Tucholskie, 1965r.

Rzeźba figuralna Matki Boskiej i Jezusa łącząca cechy piety oraz tzw. „bab pruskich”. Z pierwszą łączy ją trzymanie przez Matkę w ramionach dorosłego, martwego Jezusa. Z drugą zaś podłużna, zaokrąglona na górze i poszerzająca się ku dołowi forma bryły, na której wyryto kontury postaci. Rzeźbę wykonano w jednym kawałku drewna olszynowego, przy użyciu dłuta, scyzoryka i siekierki. Nie pokryto jej polichromią, nie dodano ornamentu.