Celem artykułu jest próba przedstawienia usystematyzowanych dziejów osady w Łubowie, wykazanie jej roli i charakteru od początków osadnictwa na tym terytorium w okresie najdawniejszym po czasy wczesnego średniowiecza. Artykuł ten nie rości sobie prawa do wyczerpania tematu, lecz za zadanie stawia sobie przede wszystkim popularyzację części dziejów wsi Łubowo. Jak dotąd bowiem brak jest syntetycznego, szerszego opracowania poświęconego jednoznacznie przedstawianej problematyce. W sposób ogólny ujmują ten problem artykuły Henryka Janochy (H. Janocha, Z badań nad osadnictwem i kulturą na dawnym pograniczu pomorsko-wielkopolskim w okresie wczesnośredniowiecznym i średniowiecznym, Rocznik Koszaliński 1976; tenże, Osada z epoki kamienia, „Głos Pomorza” 1976, nr 260.) oraz broszurowe wydanie pracy Aleksandra Stafińskiego (A. Stafiński, Szczecinek i okolice, Koszalin 1958.) poruszające najbardziej istotne aspekty życia politycznego i kulturalno-religijnego ziemi szczecineckiej, i na ich tle również osady w Łubowie. Jedynym syntetycznym opracowaniem traktującym o dziejach Łubowa od początków osadnictwa po lata dwudzieste naszego stulecia jest praca pióra niemieckiego nauczyciela z Łubowa, Willy Weyera (W. Weyer, Beiträge zur Geschichte des Landes Tempelburg – Draheim unter besonderer Berücksichtigung der Geschichte Lubows. Heimatkunde des Kreises Neustettin 1928.). Materiał merytoryczny przedstawiony w tej pracy stanowi podstawę do prowadzenia badań nad przedstawioną przez nas problematyką, jak również stanowić może bazę dalszych studiów nad poznaniem dziejów wsi (Artykuł stanowi fragment monografii wsi (niepublikowanej) opracowanej przez autora.).
Okolice Łubowa obfitują w liczne jeziora zaliczane do regionu Pojezierza Drawskiego (Szerzej na temat zob. S. Kownas, H. Piszczek, Przewodnik po województwie koszalińskim, Warszawa 1972, s. 84; Hinterpommern. Wirtschafts – und Kulturaufgaben eines Grenzbezirks, Hrsg. von C. Cronau, Stettin 1929, s. 351.). Wioska Łubowo leży w odległości 30 km od Szczecinka w kierunku północno – wschodnim oraz 12 km od Czaplinka w kierunku południowo – zachodnim. Obszar jej wynosi ponad 530 ha, zas liczba mieszkańców przekracza 1.1 tys. osób. Wioska położona jest 145 m n.p.m. i 15 m n.p. jeziora Lubicko Wielkie (Dno tego jeziora zbudowane jest z wapienia, co świadczy o bogatym życiu biologicznym jeziora w najdawniejszej przeszłości. Złoża wapieni znajdują się także na jednym z półwyspów jeziora. Wg obliczeń szacunkowych wynoszą one ponad 1 mln m3. K.F. Kohlhoff, Neue Heimatkunde von Provinz Pommern ( auf geologischer Grundlage), Köslin 1918, s. 387. Wyczerpujace informacje na ten temat K. F. Kohlhoff, Heimatkunde des Kreises Neustettin, Bd 1, Beiträge zur Erdgeschichte des Kreises Neustettin, Neustettin 1928, s.64).
Uwzględniając warunki naturalne oraz środowisko geograficzne okolic Łubowa (B. Czerwiński, Środowisko geograficzne, w Dzieje ziemi szczecineckiej, praca zbiorowa pod red. A. Czarnika, Poznań 1971, s. 18-23. Por. też. „Heimat – Kalender für das Neustettiner Land”, Neustettin 1926, s. 103.), nie jest tajemnicą, że pierwsze osadnictwo na tych terenach rozpoczęło się w bardzo odległych czasach (Wiosną 1927 r. na terenie Łubowa znalezione zostały prehistoryczne skorupy (urny) i grób skrzynkowy. Zdaniem badacza i świadka opisującego to wydarzenie, w czasach prehistorycznych na terenie wsi istniały pojedyncze osady. W. Weyer, Beiträge…, s. 43.). Bardziej konkretne i szczegółowe dane dotyczące powstania i charakteru osady w Łubowie w czasach najdawniejszych dały nam prace badawcze w zakresie archeologii, jakie przeprowadzone były na tym terenie. Wiadomo jest bowiem, iż morenowe okolice Łubowa bogate są w zabytki archeologiczne pochodzące z różnych okresów chronologicznych, dlatego też stały się obiektem penetracji badawczych (H. Janocha, F. Roźnowski, Wyniki archeologiczno-antropologicznych badań cmentarzyska ciałopalnego ludności kultury wschodniopomorskiej w Łubowie – Kolonii, pow. Szczecinek. Stanowisko 5, Koszalińskie Zeszyty Muzealne 1972, nr 2, s.66.). Przy współpracy Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Archeologicznych w Koszalinie i Katedry Archeologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu w 1958 r. rozpoczęto prace wykopaliskowe w pobliżu jeziora Lubicko Wielkie w odległości ok. 1 km na północ od Łubowa na wzgórzu zwanym „Sosnowa Górka”. U jego stóp znajduje się kotlinka torfowa, przez którą przepływa potok Biały, odgrywający w czasach prahistorycznych rolę naturalnej przeszkody wodnej, jak i granicy osady (A. Stafiński, Szczecinek, s. 31).
Po przeprowadzeniu dokładnych prac wykopaliskowych i penetracji okolic Łubowa archeologodzy wykazali, że pierwsi osadnicy pojawili się na tym terenie już 4-3 tysiące lat p.n.e., w okresie neolitu, tj. młodszej epoce kamienia (Na temat periodyzacji dziejów przyjętej przez archeologię polską zob. Pradzieje Pomorza Środkowego, praca zbiorowa pod red. M. Sikory, Poznań 1975, s.167.). Wskazują na to znalezione przez archeologów różnego rodzaju narzędzia, m.in. kamienna siekierka oraz fragment krzemienia służący do wyrobu narzędzi.
Bardzo intensywny rozwój osadnictwa na terenie Łubowa nastąpił między 1200-200 r. p.n.e., tj. w epoce brązu i epoce żelaza. Z tych to okresów znane są cmentarzyska ciałopalne z grobami skrzynkowymi, a także osada kultury wschodniopomorskiej (kaszubskiej). Na tych terenach znaleziono bardzo cenne wyroby brązowe w postaci dwu bransoletek oraz ozdoby, broń i narzędzia, m.in. nożyce żelazne. Bardzo ciekawe są również wyroby ceramiczne, szczególnie zaś popielnice (H. Janocha, F.J. Lachowicz, Osada z epoki, s.9.).
Obszar wsi Łubowo zamieszkiwany był również w okresach późniejszych. Potwierdzają to trzy cmentarzyska kultury pomorskiej, zwane też wschodniopomorską lub też kaszubską. Trwała ona od młodszego okresu halsztackiego, tj. od 500 r. p.n.e. do środkowego podokresu lateńskiego, tj. do 125 r. p.n.e. i rozwijała się na Pomorzu Wschodnim i Środkowym. Ludność tej kultury u schyłku młodszej epoki żelaza przeszła przez Noteć na tereny Wielkopolski, zaś na zachodzie dotarła aż do rzeki Regi (H. Janocha, F.J. Lachowicz, Z pradziejów powiatu szczecineckiego, (w:) Dzieje ziemi szczecineckiej…, s.47).
Poza wymienionymi cmentarzyskami na terenie Łubowa zlokalizowano także osadę tej kultury, która nie została jeszcze przez archeologów dokładnie zbadana (Tamże, s.66.). W 1967 r. na terenie Łubowa – Kolonii przypadkowo zostały odkryte urny z prochami ludzkimi. Podjęto wówczas prace badawcze, połączone z archeologiczną penetracją terenów wokół wioski, doprowadziły do uściślenia położenia obiektu. Odkryte cmentarzysko leży w widłach dróg prowadzących z Czaplinka i Rakowa do Łubowa. Odległość od południowego skraju Łubowa do cmentarzyska wynosi 2100 m w kierunku północno-zachodnim. Wszystkie wykopy rozciągające się na terenie cmentarzyska – z wyjątkiem wykopu znajdującego się na polu uprawnym – są położone w zalesionej części wzniesienia trudnej do prowadzenia prac badawczych. Rezultatem sezonów wykopaliskowych 1967 i 1968 r. było przebadanie terenu cmentarzyska o powierzchni 200 x 250 m, na którym odsłonięto palenisko oraz pięć grobów skrzynkowych z obwarowaniem kamiennym (H. Janocha, F. Rożnowski, Wyniki…, s. 34). Odkryte cmentarzysko należy do typowych cmentarzysk ciałopalnych ludności kultury wschodniopomorskiej końca okresu halsztackiego oraz wczesnego i środkowego okresu lateńskiego (Tamże, s. 66.). Na cmentarzysku znaleziono rzadko występujące amfory z baniastym brzuścem, z szyjką mniej lub bardziej zwężającą się ku górze, i dwoma uchami u jej nasady. Amfory te pochodzą z okresu halsztackiego (Pradzieje Pomorza…, s.77.).
Powszechnie obowiązującym rytuałem na tym cmentarzysku było ciałopalenie, a przepalone kości ludzkie wsypywano następnie do popielnic (H. Janocha, F. Rożnowski, Wyniki, s.59.). Większość znalezionych popielnic pokryta była pokrywami, a nieliczne płaskimi plackami glinianymi (Pradzieje Pomorza, s.77.). Popielnicę taką wkładano następnie do kamiennych skrzyń grobowych i przysypywano ziemią. Głębokość grobów na cmentarzysku waha się w granicach 15-40 cm (H. Janocha, F. Roznowski, Wyniki, s.59). W młodszym podokresie halsztackim w miejsce grobów jednostkowych, z obwarowaniem kamiennym, pojawiały się liczne groby skrzynkowe. Na omawianym przez nas cmentarzysku obok grobów skrzynkowych w dalszym ciągu budowano groby jednostkowe z obwarowaniem kamiennym (Pradzieje Pomorza, s. 84.). Na ogólną liczbę pięciu grobów z obwarowaniem kamiennym cztery groby były wielopochówkowe, tj. zawierające 2-4 popielnice, natomiast jeden grób był grobem jednostkowym.
Przeprowadzone na cmentarzysku badania antropologiczne wykazały, że w bardzo zniszczonym grobie nr 1 zachowany materiał kostny pozwolił stwierdzić, iż pochowany osobnik był prawdopodobnie mężczyzną zmarłym w wieku ok. 30 lat. Grób nr 2, zawierający 4 popielnice, zachował materiał kostny prawdopodobnie 2 mężczyzn zmarłych w wieku ok. 30 i 35-40 lat, kobiety zmarłej w wieku 30 – 35 lat oraz dziecka zmarłego w wieku 1-7 lat. Grób jednostkowy nr 3, zawierał prawdopodobnie szczątki mężczyzny zmarłego w wieku ok. 30 – 40 lat. Grób nr 4 zawierał 2 popielnice ze szczątkami kostnymi kobiety zmarłej w wieku 30-40 lat oraz mężczyzny zmarłego w wieku 25-30 lat. Ostatni z odkrytych grobów – nr 5 zawierał 2 popielnice ze szczątkami kostnymi dziecka zmarłego w wieku ok. 3 lat i mężczyzny zmarłego w wieku ok. 40 lat (H. Janocha, F. Rożnowski, Wyniki, s. 59). Zatem, dokonując porównania przedstawionych wyżej danych wiekowych, można stwierdzić, iż żywotność mieszkańców osady wahała się w granicach 25-30 lat.
W okresie wczesnego średniowiecza na obszarze Łubowa następował wzmożony rozwój osadniczy, gospodarczy, społeczny a przede wszystkim kulturalny. W tym to okresie na terenie położonym w pobliżu jeziora Lubicko Wielkie rozwijały się przynajmniej trzy osady związane z grodem obronnym w Rakowie znajdującym się w odległości 4 km od Łubowa w kierunku północno – zachodnim. Wszystkie osady były położone w pobliżu zbiorników wodnych. Wymienić tu należy takie osady jak Stare Drawsko, Sikory, Rakowo, Łubowo, Jelenino, Sitno i dalsze położone w kierunku Szczecinka (H. Janocha, Osada z epoki, s.9.).
Jak dotychczas twierdzono, olbrzymia puszcza ciągnąca się od jeziora Drawsko do rzeki Gwdy stanowić miała naturalną granicę pomorsko-wielkopolską. Dopiero w okresie panowania księcia Bolesława Krzywoustego (Szerzej na ten temat pisze A. Bluemcke, Die Bekerung der Pommern durch den Bischof Otto von bamberg 1124 und 1128. Unser Pommerland, Jg. 9,1924, H.7-8, s.262-269. Zob. też Koszalińskie w Polsce Ludowej. Praca zbiorowa pod red. E.Z. Zdrojewskiego, Poznań 1975, s.28; O. Eggert, Geschichte Pom) zaczęli napływać tu osadnicy z Wielkopolski (Z. Boras, Ziemia szczecinecka pod panowaniem Gryfitów od początku XIII do połowy XVII w. (w) Dzieje ziemi szczecineckiej, s.63-64.). W niemieckiej literaturze historycznej akcentowano, że na ziemiach zachodniopomorskich w okresie wczesnośredniowiecznym, tj. w XI – XII w., nie istniało osadnictwo słowiańskie (K.F. Kohlhoff, (Neue Heimatkunde…, s.320 podaje, że na przełomie 1905 – 1906 r. po obniżeniu tafli wody o 3 m., na wyspie znajdującej się na jeziorze Komorze znaleziono wczesnośredniowieczny kamień służący do rozgniatania zboża. Jezioro Komorze jest połączone naturalnym kanałem z jeziorem Lubicko Wielkie, a osady w Łubowie leżały w niedalekiej odległości od jeziora Komorze.). Jednakże najnowsze badania archeologiczne przeprowadzone przez Wojewódzkiego Konserwatora zabytków Archeologicznych w Koszalinie i Katedrę Archeologii Polski UAM w Poznaniu wykazały, że osadnictwo słowiańskie na tych terenach zaczęło kształtować się w sposób zorganizowany bardzo wcześnie, bo już w końcu VII lub na początku VIII wieku (H. Janocha, F.J. Lachowicz, D. Ptaszyńska, Gród i zamek w Starym Drawsku, Poznań 1972, s.16.). Osadnictwo na terenie Łubowa stanowiło część drahimskiego zespołu osadniczego i odgrywało ogromną rolę w systemie umocnień tego pogranicza (H. Janocha, Osada z epoki, s.9). Te właśnie tereny były przypuszczalnie zamieszkiwane przez hipotetyczne plemię Drawian, identyfikowane z plemieniem Thafnezi, wzmiankowanym przez tzw. Geografa Bawarskiego żyjącego w IX.
Osady, grody obronne i cmentarzyska grobów ciałopalnych zlokalizowane na tych terenach przez archeologów świadczą, o słowiańskiej ciągłości osadniczej i związkach z ich religią. W czasach późniejszych, wskutek feudalizacji stosunków społeczno – gospodarczych i tworzenia się ośrodków miejskich, następowały również zmiany w formach tej religii. Informacje na ten temat są bardzo lakoniczne i niepełne. Wiadome jest jednak, że przed przyjęciem chrześcijaństwa ludność osad w Łubowie czciła bożka tzw. „Belbuka” (Pradzieje Pomorza, s.163; H. Janocha, Z badań, s.75.).
W 1925 r. rybacy wydobyli z dna jeziora Lubicko Wielkie (K. F. Kohlhoff (Neue Heimatkunde, s.320) błędnie podaje, iż posąg wykonany z piaskowca, a przedstawiający bożka wendyjskiego ze złożonymi rękoma, o wysokości 1,25 m, został wyłowiony przez jednego z rybaków niemieckich z dna jeziora Komorze) kamienny posążek z piaskowca o wysokości ok. 1,2 m, noszący wyraźne ślady erozji wskazującej na długi okres przebywania w wodzie. Ta bardzo prymitywna rzeźba, uwidaczniająca twarz człowieka z brodą, tzw. „Belbuka”, została zlekceważona przez badaczy niemieckich. Posążek pozostawiono na brzegu jeziora (Po wojnie światowej, gdy rozpoczęto prowadzenie badań archeologicznych na terenie Łubowa, tzw. „Belbuk” przewieziony został do Muzeum Ziemi Szczecineckiej w Szczecinku. (A. Stafiński, Szczecinek, s.31). Obecnie posążek znajduje się w Muzeum Historyczno-Archeologicznym w Koszalinie, zaś odlew w Muzeum Ziemi Szczecineckiej w Szczecinku.), dając jedynie notatkę w prasie powiatowej o znalezieniu tzw. Götzenstein (A. Stafiński, Łubowo, pow. Szczecinek, „Z otchłani wieków” 1957, z. 4, s. 217.: Por. też H. Janocha, Z badań, s. 75 ).
Znalezisko wskazuje na to, że mieszkańcy osad w Łubowie wiele uwagi poświęcali sprawom kultowym (Szerzej na temat posążka tzw. „Belbuka” oraz legend zachodniopomorskich pisze G. Bojar – Fijałkowski, Legendy znad drawskich jezior, Koszalin 1974, s. 8 i 122-128. Por. : tenże, Szczęście pod jaskółczym gniazdem. Z wierzeń, obrzędów ludowych na Pomorzu Zachodnim, Koszalin 1986.). Nie jest jeszcze wiadome, czy na terenie Łubowa znajdowała się świątynia pogańska, czy też nie. Wszelkie jednak okoliczności pozwalają na wysnucie hipotezy, iż bożek usadowiony był nie w świątyni, lecz raczej w wyodrębnionej części lasu, na jednym z licznych wzniesień. Wiadome jest, że mieszkańcy Pomorza oddawali cześć niektórym lasom, wzniesieniom, drzewom oraz ustawianym w lasach bóstwom kamiennym lub drewnianym. Wysoce prawdopodobne jest zatem, że Łubowo było centralnym ośrodkiem kultu pogańskiego dla większego zespołu osadniczego od Starego Drawska (Drahimia) do Łubowa (H. Janocha, Osada z epoki, s.9.). Jest bardzo prawdopodobne, iż ośrodek ten związany był z hipotetycznym plemieniem Drawian.
Ciągłość osadnicza w okolicach Łubowa od swych początków (4-3 tysiąclecia p.n.e.) po okres wczesnego średniowiecza spowodowała, iż osadnictwo w Łubowie spełniało doniosłą rolę polityczną, społeczną i kulturalno-religijną w życiu plemienia pogańskiego. Osada stanowiła silne ogniwo w systemie politycznym, obronnym i religijnym pogan. Upadek jej znaczenia, będący w ścisłym związku z penetracją żywiołu chrześcijańskiego na Pomorzu Zachodnim, zauważa się w XI-XII w. Współmiernie do wzrostu wpływów chrześcijańskich malała rola kultu pogańskiego, a wraz z nim ośrodka w Łubowie. Po burzliwych przemianach religijnych i politycznych osada weszła w skład tzw. komandorii tempelburskiej (czaplineckiej), zaś w okresie późniejszym w skład starostwa drahimskiego.
Położenie geograficzne, warunki naturalne i specyfika okolic Łubowa miały także wpływ na rozwój osadnictwa, jak również i na etymologię miejscowości (Przykładami mogą być tu nazwy miejscowości Borne Sulinowo (niem. Gross lub Verlorener Born), co oznacza wielkie lub zagubione źródło – od puszczy o tej samej nazwie. Nazwa wsi Jeziorna (niem. Flacksee) pochodzi od doliny jeziornej pobliskiego akwenu, nazwa wsi Strzeszyn (niem. Altmühle) od starego młyna, nazwa wsi Liszkowo (niem. Altenwalde) pochodzi od starego lasu – co jest bardziej wiarygodne – od obronnych wałów grodzisk wczesnośredniowiecznych, gdyż nazwa pierwotna wsi brzmiała Altenwall (stary wał). E Wille, Zur Besidlung des Newen -Stettiner Landes, Neustettin 1938, s.53. Zob. też W. Weyer, Beiträge, s. 41 - 43.) położonych na tym terenie. Genezy nazwy Łubowo (niem. Lubow) szukać należy w okresie znacznie późniejszym niż miał miejsce rozwój pierwszego, najstarszego osadnictwa na interesującym nas terytorium. O ile bowiem wiadome jest, że osady istniały tu już w czasach prehistorycznych, o tyle brak jest bliższych danych dotyczących ich nazewnictwa. Trudno jest dziś dokonać rekonstrukcji i jednoznacznie ustalić, skąd wzięła się i dlaczego przyjęła się taka właśnie nazwa wioski. W. Weyer podaje (za Brüske z Greiswaldu), że nazwa Łubowo (Lubow)- jak większość zachodniopomorskich nazw miejscowości – pochodzi od imion założycieli lub właścicieli (W. Weyer, (Beiträge, s.42) dosłownie pisze:” (...) Aehnlich verhält es sich mit den Ortsnamen aus dem Slawischen. Nach Dr Brüske – Greiswald, sind sehr viele, wenn nicht die meisten pommerschen Ortsnahmen slawischen Ursprungs von Personennamen abgeleitet, so auch sicher Lubow (...)”). W przypadku Łubowa imionami takimi mogły być imiona Lubomira lub Lubosława. Podobny pogląd wyraża S. Rospond (Dane dotyczą nazwy miejscowości Łubowo w woj. poznańskim, a nie w woj. koszalińskim, którego dotyczy artykuł.: S. Rospond, Słownik etymologiczny miast i gmin PRL, Wrocław - Warszawa – Kraków – Gdańsk - Łódź 1984, s.209.), który przyznaje, iż przyjąć można pierwotną formę Lubowo od imienia Lub. Łubowo – według Rosponda – to nazwa topograficzna od wyrazu łub, co oznacza kora, zwłaszcza lipy. Mniej prawdopodobna jest nazwa dzierżawna od identycznego nazwiska, choć tego nie można wykluczyć. Natomiast łubo to drzewo darte z lipy, dębiny młodocianej (Tamże.) .W. Weyer podaje jednak i inną wersję nazwy Łubowo. Twierdzi on mianowicie, iż pochodzi ona od niemieckich terminów „lieben”, „liebt” – kochać – jakimi określano pobliską okolicę i jej specyfikę. Dalej podaje, że takimi terminami określano również jezioro położone w pobliżu wsi (W. Weyer, Beiträge, s.42.: Natomiast W. L. Brüggemann podaje, że jezioro, w pobliżu którego leży wioska Łubowo (Lubow) przyjęło nazwę od tej właśnie miejscowości.: W.L. Brüggemann, Ausführliche Beschreibung des gegenwärtigen Zustandes des Königlich Preussischen Herzogthums Vor – und Hinterpommern, Bd II, Stettin 1784, s.731.). S. Rospond sugeruje natomiast, że nazwy Łubowo nie należy mieszać ze słowem ljubiti – lubić, kochać (S. Rospond, Słownik, s.209.).
Generalnie zatem rzecz ujmując (niezależnie od istniejących różnic w poglądach co do szczegółów etymologicznych), nazwa wsi Łubowo – tak jak i najstarsze osadnictwo w jego regionie – jest pochodzenia słowiańskiego a znajduje swe odzwierciedlenie – co wykazaliśmy – w polskiej i niemieckiej literaturze przedmiotu.
Maczulis N., Uwagi o najstarszych dziejach Łubowa, „Rocznik Słupski” nr 9 1990-1991.
