Oddziały które zdobyły Kłomino, ruszyły w kierunku Nadarzyc. Kawaleria radziecka walczyła w tym czasie o Dudylany, 3 Dywizja, 2 Korpusu Kawalerii Gwardii, zajęła Okonek, a następnie rozpoczęła walki o Brodźce i wieś Borne.
Walki uległy jednak przerwaniu. Powodem były duże straty w ludziach i sprzęcie. Dla Niemców otworzyła się szansa na rozpoczęcie II etapu ewakuacji.
26 lutego, wojska radziecki i polskie wzniosły natarcie. Wieś Gross Born ciągle była w rękach niemieckich. Szczecinek również. W Barkniewie Rosjanie stanęli 31 stycznia. Kłomio było zdobyte 4 lutego. Do 27 lutego linia frontu przebiegała przez Lędyczek, północny skraj Łomczewa, północny skraj Węgorzewa, Łabędź, Południowy skraj Lotynia, północno- zachodni skraj Brodźców, wschodni skraj wsi Borne, wschodni skraj Starowic, Dudylany, zachodni skraj Nadarzyc. ,,Odcinek frontu trzymały dywizje 2 korpusu kawaleri gwardii generała Kriukowa, które w międzyczasie toczyły zaciekłe walki lokalne o Brodzce i Dudylany. Najsilniej hitlerowcy bronili się w Bornem, gdzie znajdowały się duże magazyny wojskowe, które wróg próbował ewakuować”. Wilcze laski przechodziły z rąk do rąk. Zwiad radziecki prowadził rozpoznanie w kierunku Szczecinka i Łubowa (śledzili ruch wojsk na szosie Lotyń- Szczecinek- rolę ich przewodnika pełnił m.in. Antoni Mystek, który był tu na robotach).
28 lutego 1945 roku Szczecinek został zdobyty. Wojska radzieckie wyzwoliły w Szczecinku setki Polaków, Rosjan, Francuzów, Włochów i Amerykanów, których Niemcy zatrudnili do prac przymusowych.
Razem z oddziałami broniącymi Szczecinka, Niemcy wycofali jednostki z poligonowego pasa od Czochrania po

Str.49

Borne i Turowo. Część z nich udała się w rejon Rakowa, by prowadzić walki opóźniające. Pozostałe oddziały niemieckie skierowały się do Drawska, Świdwina oraz Kołobrzegu.
Teraz, pomimo wcześniejszych ostrych walk Rosjanie zajęli Borne Sulinowo praktycznie bez strzału, jedną krótką potyczkę stoczyli w walce o magazyn amunicji. Zajęcie miasta ma niezbędny do dziś przez historyków, tajemniczy charakter. Wojska niemieckie wyszły z Gross Born bez walki, pomimo, że miały tu do niej doskonałe środki bojowe i doskonałe możliwości techniczne. W magazynach garnizonu zdobyto ogromną ilość sprzętu wojskowego, prowiantu i amunicji. Na pasie startowym przyjęto kilka nie uszkodzonych samolotów, a na garnizonowej bocznicy kolejowej stało kilkanaście pociągów przygotowanych, a na garnizonowej bocznicy kolejowej stało kilkanaście pociągów przygotowanych do ewakuacji. Niemcy po prostu opuścili miasto tak, jak by bardzo chcieli, by pozostało w stanie nie naruszonym.

str.50

POWOJENNE LEGENDY I PRAWDA

Armia Radziecka i 1 Armia wojska Polskiego ruszyły dalej, na Berlin, pozostawiając oddziały odwodowe zapewniające bezpieczeństwo na tyłach. Pracowały tu także polskie służby kwatermistrzowskie. Z działalnością tych właśnie polskich i rosyjskich żołnierzy wiążą się legendy przekazywane z ust do ust, a także drukowane przez lokalną prasę. Oto przykład takiego artykułu:
Metoda była prosta… dwoje związanych dzieci przed gąsienicami czołgu T- 34. potem padło pytanie: Zołoto u was jest… Jeżeli złota nie było, dzieci zastępowały kobiety. Krwawa miazga, która zostawała za gąsienicami czołgu, w niczym nie przypominała wcześniej mordowanych ludzi. Takie były metody działania pułkownika Aleksandra Siergiejewicza Bondarenki, jednego z byłych dowódców Frontu Stepowego i jego zastępcy- młodszego lejtnanta Poddubnego. Rzecz miała miejsce na przełomie 1945 i 1946 roku.
W ramach akcji zwalczania w Bieszczadach oddziałów ukraińskich nacjonalistów z UPA i pozbawienia ich zaplecza do miejscowości Krągi przesiedlono 16 rodzin pochodzących z rejonu Ustrzyk Dolnych. Wszyscy byli podejrzani o współpracę z ukraińskimi grupami niepodległościowymi gen. Bandery. Mieli nadzieję na przyszłość lepszą od pacyfikacji przeprowadzanych przez oddziały polskie na Ukrainie. Nikt z nich w najczarniejszych nawet snach nie przewidywał, że trafią przed lufy kaemów lub gąsienice sowieckich czołgów. Chęć zdobycia złota przez krasnoarmiejców była jednak silniejsza od wszelkich traktatów dotyczących zajmowania poniemieckich terytoriów geograficznych.
17 lutego 1946 roku oddziały lejtnanta Poddubnego zaatakowały Krągi i zgodnie ze swoją doktryną rozpoczęły pacyfikację wsi. W trakcie dokonywanej masakry szesnastoletni chłopiec Stanisław Korsyniuk zdołał przedrzeć się przez kordon wozów pancernych i biegiem ruszył do odległego o dwadzieścia kilometrów Szczecinka, gdzie stacjonowały oddziały polskie. Niestety była to jedynie kompania kwatermistrzowska Wojska Polskiego. Dowódca kompani Sławomir Ostrowski ogłosił alarm. W ciągu 15 minut 80 ludzi kompani było na ciężarówkach i ruszyło w kierunku Bornego Sulinowa. Każdy z żołnierzy miał 5 pocisków w magazynie swojego kbk. Prawdziwą bronią mógły być jedynie bagnety. Kiedy o godz. 4.30 dotarli do Krągów, część domów dopalała się. Pijani sołdaci j3szcze gwałcili i zarzynali kobiety.
W tym właśnie momencie w świetlisto pogorzeliska wjechało 5 polskich ciężarówek, z których natychmiast wysypywali się żołnierze. Nie mieli Chełmów, ale kanciaste rogatywki świadczyły o pochodzeniu wojska. Sowieckie T- 34 natychmiast otworzyły ogień ze swoich dział kal. 85 mm do polskich pojazdów.
Na szczęście pijani celowniczowie nie byli w stanie trafić nawet w otwarte drzwi stodoły. Pierwszy z polskiej kompani wyskoczył szef sierż. Aleksander Skwara. Otrzymał 4 pociski w lewą pierś i padł z okrzykiem: ,,S…syny!”. Naprzeciw płomieniom i miotającym się tu ówdzie sołdatom kompanię poprowadził dowódca pierwszego plutonu ppor. Gustaw Jodłowski. Głuchym grzechotem zabrzmiały

Str. 53

kbk, nikt nie musiał dawać komendy:,, Bagnety na broń!”. Polscy żołnierze oniemieli ogromem mordu, sami zmienili się w walczące lwy. Nic mieli więcej niż 18-19 lat, a mimo to ciosami kolb i bagnetów wypierali z płonącej wsi zdegenerowane sowieckie wojsko. Presja naszych żołnierzy była tak duża, że zaczęły się wycofywać rosyjskie czołgi. Bitwa zakończyła się w połowie drogi między Krągami a Bornym Sulinowem. Dokładnie tam gdzie znajduje się dzisiaj cmentarz polsko- radziecki. Zginęło 32 polskich żołnierzy z porucznikiem Sławomirem Ostrowskim i jego zastępcą ppor. Gustawem Jodłowskim. Żołnierze polscy z braku amunicji zakłuli bagnetami 360 Rosjan.
Tak wielka potyczka, której zginęło prawie 400 żołnierzy ,,bratnich” armii musiałaby nieść za sobą określone skutki. Powołano by specjalne komisje, wdrożono śledztwa, zostały by ślady w dokumentach i protokółach. A śladów brak, bo inna była prawda. Nie było wielkiej bitwy, choć potyczek i starć nie brakowało. Rosjanom brakowało kobiet, wódki często jedzenia. Nie bez powodu wydano broń przedstawicielom lokalnych władz. Przeprowadziłem wiele rozmów z mieszkańcami Krągów także tymi, którzy przyszli tu prawie jednocześnie z polską władzą. Bitwy tak sugestywnie opisywane w artykule po prostu nie było, a na starych zdjęciach z Krągów widać budynki bez śladu pożaru, jedynie dachy niszą ślady po pociskach, jakie spadły tu w czasie działań wojennych.
Jest jednak inna legenda przekazywana do dziś z ust do ust. Bo przecież to nie legenda. To prawda. Prawda krwawa, tragiczna, wręcz straszna tak, jak straszne były wówczas losy tych ziem. Aby właściwie zrozumieć wydarzenia, o których mowa trzeba cofnąć się do początków wojny i silnych

Str. 54

Tradycji walki prowadzonej przez Armię Krajową na tych terenach. A zaczęło się już w 1939 roku…
W październiku doszło do spotkania przyszłych twórców akcji ,,Iko”, okręgu AK ,,Reich” i inspektoratu ,,Odra”. Zaczęto rysować zasady współpracy komórek AK więźniami oflagów, stalagów oraz obozów pracy. Mogli być oni źródłem kadr dla rodzącej się armii podziemnej i źródłem informacji z terenów wroga. Jeńcom należało dostarczyć mapy, dokumenty, środki łączności. Planowano zasady współpracy, która objąć miała wszystkie obozy zorganizowane przez Niemców. Już na początku roku 1940, Antoni Sanojca, pseudonim ,, Kortum”, skierował Stefanię Mieczyńską, pseudonim ,,Anka”, ,,Basia Węglińska”, ,,Jacek””…”, do grupy operacyjnej (Oddział Operacyjny i Oddział Łączności Technicznej KG AK), mającej tworzyć siatkę wśród jeńców wojennych. Siatka ,,Odra”, podległa bydgoskiemu okręgowi AK ,,Reich”, werbowała coraz więcej osób, które pracowały w tutejszym powiecie na terenach, które miały stanowić enklawę spokoju Niemców zaczęło dochodzić do pierwszych aktów sabotażu i ucieczek z obozów. Taka sytuacja musiała się spotkać z niemieckim przeciwdziałaniem. Zaczął obowiązywać rozkaz ,,Kugel”, według którego każdy dywersant, a za takich uważano uciekinierów z obozu, pochwycony na terenie III Rzeszy, miał być uznany za bandytę i bez sądu rozstrzelany na miejscu. Na początku 1942 roku połączono mniejsze grupy oporu w większe formacje. Wiosną doszło do dekonspiracji części osób, związanych z akcją ,,Iko”. Wpadły łączniczki Halina Nieniewska, którą zamordowano w trakcie śledztwa w alei Szucha i Anna Białokurowa, która popełniła samobójstwo na Pawiaku. Poza nimi, w ręce gestapo dostało się 18 innych osób

Str. 55

mniej, lub bardziej związanych z całym przedsięwzięciem. Akcja ,,Iko” obejmowała wtedy wszystkie oflagi,1/3 stalagów i 17 ośrodków robotników przymusowych. Nawiązano kontakt z 50 korespondentami. W oflagu II D byli to: mjr Konrad Rogaczewski, por. Stefan Żywirski oraz kpt. Aleksander Konarzewski. Poza obozem m.in.: Maria Rutkowska- ,,Mama R”, Alina Milczarek- ,,Alina”, Alina Błaszczyńska- ,,Milena”, ,,Wera”. Do obozów wysyłano około 5000 map z zaznaczonymi trasami ewentualnych ucieczek, czy ,,sferami śmierci”. Część map pochodziła z ukrytych we Lwowie zbiorów kartograficznych, przewiezionych przez Stefanię Mieczyńską. AK- owcy konspiratorzy z akcji ,,Iko” za pośrednictwem łączników przesyłali do wszystkich obozów zakazane, a niezbędne towary, jak aparaty radiowe w podzespołach, dolary i marki niemieckie, a nawet broń krótką i amunicję. Przeprowadzono szkolenia umożliwiające ucieczki i przygotowujące do warunków pracy w konspiracji. Jak opowiadali konspiratorzy: ,,(…) Ludzie z oflagu niemieli pojęcia o warunkach życia w kraju i nie od razu przyswajali sobie konspiracyjny sposób postępowania. Proszę wyobrazić sobie pięciu przebranych po cywilnemu oficerów, którzy jako zwarta grupa lokują się na pomoście tramwaju (…). Przecież nawet dziecko poznałoby po ich postawie i ruchach, że to wojskowi (…). Ci ludzie, po przebyciu drogi pełnej niebezpieczeństw i trudów spodziewali się, że spotkają ich wielkie honory, odznaczenia, osobista pochwała wyższych dowódców. Niestety, konspiracja nie pozwalała nam na to (…). Kierowano ich do jakiejś roboty zbrojnej, w której poznawali jedynie bezpośrednich dowódców i kolegów (…)”.
W związku z częściową dekonspiracją osób związanych z akcją ,,Iko”, opóźniły się skoordynowane działania

Str.56

dywersyjne m.in. w Kreis Neustettin. Po prawdzie, Polacy stanowili już wtedy dużą siłę w regionie. Ponad 3.500 robotników przymusowych, kilka tysięcy robotników przymusowych, kilka tysięcy oficerów i szeregowych, mogło faktycznie zagrozić 80- tysięcznej społeczności niemieckiej powiatu, wspieranej większymi jednostkami wojskowymi w Neustettin i Gross Born. Poczynając od roku 1943 z upływem czasu sytuacja w rejonie szczecineckim stawała się jednak dla Niemców coraz trudniejsza. Z chwilą uwydatnienia się przewagi aliantów, na tyłach III Rzeszy również trwała walka. Ich zaplecze coraz częściej było nękane akcjami partyzanckimi i sabotażowymi robotników przymusowych, czy komórek podziemnej armii, która i w rejonie Szczecinka stanowiła nie małą siłę. W obozie Westfalalenhof- Rederitz (obóz dolny ,,Rederitz” połączono z górnym pod koniec 1943 roku, po opróżnieniu go z jeńców radzieckich) skomasowano przecież polską inteligencję, byli na tym terenie żołnierze regularnej armii, pracujący w zakładach powiatu. Organizacyjnie współpracowano ze sztabem w Warszawie oraz okręgami AK w Bydgoszczy i Szczecinie i wszystko to sprawiało Niemcom dużo kłopotów. W roku 1944 sieć komórek AK w powiecie szczecińskim obejmowała Szczecinek, Krągi, Drzonowo, Stępień, Okonek, Chwalimie, Czaplinek, Spore, Wierzchowo, Lubogoszcz, Turowo, Wilcze Laski, Lotyń, Parsęcko, Mosinę i oczywiście Oflag II D Gross Born. Punkty kontaktowe więźniów obozu znajdowały się m.in. w szczecineckim młynie oraz w szpitalu Czarnem. Prowadzono rejestr ważniejszych obiektów wojskowych.
Interesujący jest fakt, że po wojnie we wspomnieniach jeńców i robotników stosunkowo rzadko przewija się temat poligonu borneńskiego, szkoły artyleryjskiej, fabryki

Str.57

amunicji, ćwiczeń różnych formacji wojskowych, czy nawet umiejscowienia schronów bojowych. Przecież były na ten temat obszerne materiały…
Robert Cygan autor interesującego opracowania pt. Borne- historia wyryta w lesie relacjonował wielką wpadkę siatki AK w obozie:
,,W sierpniu, Niemcy rozpracowali siatkę ,,Odry” w sumie aresztowano kilkaset osób. W śród nich znaleźli się oficerowie Oflagu II D. zanim do tego doszło, w obozie kłomińskim, jak i w Dobiegniewie (Woldenberg- Oflag II C), polscy oficerowie zorganizowali olimpiadę.7 września, zatrzymano pułkownika Dzierżykraj- Morawskiego. pułkownik został wezwany do komendy niemieckiej, do której poszedł z kpt. Bauerem, oficerem Abwehry- ,,Po chwili jednak kpt. Bauer powrócił i zabrał z baraku rzeczy pułkownika…” komendantem obozu był gen. mjr Stengel. Generał Kmicic- Skrzyński- najstarszy oficer obozu- wystąpił do Stengela z protestem w kwestii aresztowania pułkownika Morawskiego i pozostałych ,, podkreślając, że aresztowania nie dokonały władze wojskowe, lecz gestapo…”. W odpowiedzi usłyszał, że aresztowano ich na polecenie OKW. ,,Parę dni później por. Żwirski zobaczył przez druty,…, feldfebla Heima bez pasa i pod eskortą. Ich spojrzenia się spotkały i Heim wykonał charakterystyczny gest: przeciągnął palcem po szyi…”. Heim dostarczał mapy sztabowe z Abwehry. Wykradł mapę całego okręgu Szczecińskiego. Przenosił także i wysyłał prywatne listy oraz paczki z nielegalnymi rzeczami- ,, Informował nasze dowództwo o rozkazach otrzymanych przez załogę, dostarczał wiadomości dotyczące ,,stref śmierci” na najbliższym terenie, organizował punkty przerzutowe dla zbiegów, m.in. w Złotowie… On pierwszy nawiązał kontakt

Str. 58

z por. Kreutzingerem…”. Współpracował także z Rogaczewskim, Milejem i por. Henrykiem Wechslerem. Na apelu, 15 września, pojawili się oficerowie Abwehry: mjr Gerty i kpt. Bauer oraz Heim w kajdankach- ,,Gertz zdjął kajdanki i prawdopodobnie nakazał wskazać współpracowników, gdyż przechodzili razem wzdłuż szeregów- nie wskazał nikogo”. Z szeregów wywołano por. Żywirskiego, por. Kreutzingera i plut. Paprzyckiego, których wyprowadzono za bramę… Po wcześniejszym połączeniu obozów, nastąpiła reorganizacja komórki AK w oflagu- ,,…Oba połączone obozy nazywały się Oflag II D Gross- Born”- komendantem został płk dypl. Witold Józef Dzierżykraj Morawski, zastępcą płk dypl. dr Ignacy Izdebski, szefem sztabu- ppłk dypl. Stefan Mosso (,,zrezygnował po kilku tygodniach…”), szef oddziału I –mjr Konrad Rogaczewski, szef oddziału II mjr Walery Wieleżyński, szef oddziału III- ppłk dypl. Aleksander Aleksandrowicz, szef oddziału IV – mjr dypl. Izydor Kwieciński, szef oddziału V- kpt. Słomka, redakcja komunikatów i propagandy podlegała mjr dypl. Janowi Wawrzkiewiczowi; baon szturmowy A – mjr Tadeusz Hordt, baon szt. B- mjr dypl. Olgierd Dunin- Borkowski, grupa lotnicza – mjr obserwator Zygmunt Zbrowski, grupa łączności- kpt. Marian Kowal, grupa art.- mjr Stanisław Reichert, grupa saperów- mjr Kazimierz Wojakowski, dowódcą wszystkich grup szturmowych był ppłk dypl. Ludwik Zych- ,,każdy żołnierz znał tylko 5 nazwisk… zadania łączności z polskimi organizacjami poza obozem otrzymali: mjr Wiesław Hołubski, mjr Bronisław Wandycz, por. Eugeniusz Kloc, w szpitalu w Hammerstein aspirant- Polak z armii francuskiej- Janusz Szajbo”. Wśród aresztowanych znalazł się Stanisław Paprzycki. Wraz

str. 59

z ppor. Maksymilianem Kreutzingerem i por. Stefanem Żywirskim, został odwieziony do gestapo w Pile- ,,W gestapo byłem bardzo bity… Całe ciało miałem czarne. Jak się zorientowałem Niemcy nie mieli żadnych danych o naszej organizacji ruchu oporu z wyjątkiem tego, że taka istnieje i kilku mało znaczących szczegółów o działaniu naszych komórek terenowych pod Szczecinkiem. Dalsze przesłuchania odbyły się w Szczecinie. Tam nas nie bili. Niemcy chcieli się koniecznie dowiedzieć kto był kierownikiem komórki w obozie, w jaki sposób utrzymywano łączność z krajem, kto z obsługi niemieckiej pomagał i gdzie znajdowała się broń, którą zdobyto od żołnierzy niemieckich”. Paprycki twierdził, że ani on, ani pozostali dwaj oficerowie, nie sypnęli. On został zwolniony w grudniu i wysłany do karnego obozu wychowawczego w Policach- ,,gdzie pracowałem w okropnych warunkach do chwili ewakuacji”. Wspomniał o zwolnieniu Kreutzingera i Żywirskiego. Ci, którzy trafili do Mauthausen zostali, według jego relacji, rozstrzelani.
Wraz z wkroczeniem wojsk radzieckich i polskich na tereny starej Polski, część oddziałów AK oraz praktycznie wszystkie AL I BCh, uległy likwidacji. Wielu żołnierzy podziemia wstąpiło do 1 Armii Wojska Polskiego. W jej składzie znalazła się 27 Dywizja Wołyńskiej AK. Nie wszyscy jednak postanowili kontynuować walkę z Niemcami. Zmieniał się okupant. NSZ nie złożył broni i nie przekazał swoich żołnierzy nowej armii. Dużo oddziałów AK przestało istnieć po powstaniu warszawskim i wileńskim. Nie wszystkie. AK podlegało instrukcjom z Londynu, a sprawa państwowości polskiej, wciąż nie była do końca rozstrzygnięta. Oprócz wielu polskich komunistów, nikt nie widział miejsca w niepodległej Polsce, dla żołnierzy

Str. 60

Radzieckich. Dotyczyło to wszakże granic Polski przedwrześniowej. Strefy okupacyjne jeszcze nie mogły być jasno określone, gdyż nie było wiadomo, która armia jak daleko dotrze w głąb III Rzeszy. Zatem Rząd Polski (oficjalnym Rządem polskim była grupa Mikołajczyka), poinstruował działające oddziały AK o wstrzymaniu się z ujawnieniem lub włączeniem do dalszej ofensywy w ramach 1 Armii. Jednak już listopadzie, symptomem przyszłych konfliktów na tle politycznym, był napad na areszt śledczy w białej podlaskiej. W tym areszcie znalazły się ofiary stalinowskiej miotły. Grupy wchodzące w skład wileńskiej AK, uwolniły kilku swoich żołnierzy.
Jak wynika z historii obozów i ziemi szczecińskiej, struktury Armii Krajowej była tu bardzo silne, a sytuacja polityczna stała się po wyzwoleniu nie stabilna, oparta na sile stacjonujących tu jednostek sowieckich. Do Złotowa dotarła już organizacja Wolności i Niezawisłości. W Świdwinie działała ,,nielegalna”, gdyż nie uznawana przez KRN, grupa zbrojna pod nazwą Odrodzone Wojsko Polskie. WiN miał pierwotnie stanowić opozycję polityczną. Przekształcił się w grupę podziemia zbrojnego. Powstały nieco później PSL, był często oskarżany o współpracę z Win, mającym być ich ramieniem zbrojnym. W powiecie szczecińskim z kolei, zorganizowała swe punkty grupa ,,Boa”, powiązana personalnie, poprzez wcześniejszą przynależność do AK, właśnie z WiN. Praktycznie rozpoczął się okres wojny domowej. W styczniu 1946 roku istniała w Szczecinku placówka WiN, a równolegle do niej działała grupa ,,Czarnego Sępa”.
I czas teraz napisać o losach człowieka, o którego działaniach głośno było nie tylko na Pomorzu. Nosił pseudonim ,,Łupaczko”.

Str. 61

ZAGOŃCZYK

Major Zygmunt Szendzielorz, syn Karola i Eufrozyny z domu osieckiej, urodził się 12 marca 1910 r. w Stryju, woj. Stanisławskie a nie jak często podaje się mylnie we Lwowie, choć miał dużo wspólnego z tym miastem. Ukończył szkołę podchorążych kawalerii w Grudziądzu ze złotymi ostrogami, które mu przyznano za polot i niesforność w służbie. Otrzymał przydział do 4 Pułku Ułanów Zaniemeńskich w Wilnie. Podczas wojny obronnej 1939 r. dowodził szwadronem swego pułku. Podczas dramatycznej przeprawy wileńskiej brygady kawalerii przez Wisłę na południe od Magnuszewa ówczesny porucznik Szendzielorz wzorowo prowadził swój szwadron, unikając strat. Pamiętać należy, że cała przeprawa nie była wówczas zorganizowana. Żołnierze przeprawiali się przeważnie na własną rękę. Dużo ludzi a jeszcze więcej koni, utonęło. Sprzęt ciężki zatopiono. W broni ręcznej i w rzędach wierzchowych były ogromne straty. Podkreślam jeszcze raz. PORUCZNIK SZENDZIELARZ WZOROWO PROWADZIŁ SWÓJ SZWADRON, UNIKAJĄC STRAT. Później twardą ręką dowodził nim do końca walk, staczając liczne potyczki z oddziałami niemieckimi. Trzymał się dzielnie do chwili, kiedy resztki jego brygady poszły do niewoli niemieckiej 28 września w rejonie Mościsk. Szendzielorz szczęśliwie uniknął unikną niewoli i powrócił na ukochaną Wileńszczyznę, do poślubionej nie dawno żony i jej rodziny. W 1942 r.

Str. 62

wstąpił do Armii Krajowej. W lecie 1943 r., będąc w stopniu rotmistrza, otrzymał rozkaz objęcia dowództwa oddziału partyzanckiego rtm. Antoniego Burzyńskiego, ps. ,,Kmicic”, działającego w rejonie Świru i nad Naroczą. Szendzielorz, który przyjął popularny na tych terenach pseudonim ,,Łupaszko”, przybył nad jezioro Narocz za późno. Kilka dni bowiem przed jego przybyciem oddział ,,Kmicica” został podstępnie rozbrojony przez partyzantkę sowiecką i przestał istnieć. Tu właśnie zaczyna się najważniejszy rozdział jakże burzliwej i pogmatwanej epopei żołnierskiej ,,Łupaszki”. Z resztek oddziału ,,Kmicica” oraz rekrutują nowych ludzi sformował dość szybko własny oddział, który później nazwał ,,Brygadą śmierci”. Oficjalnie była to V Brygada Wileńska Armii Krajowej, jedna z najsilniejszych na tamtym obszarze, biorąc pod uwagę fakt, że z drobnymi przerwami utrzymała stan 600 ludzi, a przed akcją na Wilno w lipcu 1944 r. skupiała nawet 800 partyzantów. V Brygada toczyła walkę nie tylko z Niemcami, ale i sowiecką partyzantką- było to nie uniknione. Po wojnie ,,Łupaszko” wspominał:
,,(…) Rejonem działania mojego oddziału była północno wschodnio- wschodnia część Wileńszczyzny, w okolicach Świru. W tym samym rejonie zaczęła powstawać coraz liczniejsza partyzantka radziecka. W jej szeregach znajdowali się ludzie z dawnej radzieckiej Białorusi, a nie miejscowi. Patrząc z perspektywy czasu uważam, że właśnie ów specyficzny rejon działania wpłynął na moje przyszłe losy albo- jeśli ktoś woli- był przyczyną wszelkiego zła. Dlaczego? Jest to sprawa niesłychanie skomplikowana i trudna do wytłumaczenia komuś, kto nie tkwił w tamtejszych stosunkach. Oczywiście, próbowałem nawiązać, jeśli już nie przyjacielską,

Str. 63

to przynajmniej partnerską współpracę z radziecką partyzantką. Było to z resztą zlecenie komendanta Okręgu Wileńskiego AK gen. ,,Wilka”, no i niewątpliwie zgodne z interesami obu stron. Przy dobrej współpracy; mogliśmy znacznie skuteczniej walczyć ze wspólnym wrogiem. Zgodnie z zaleceniem Komendanta ,,Wilka’’ spotkałem się z dowódcą radzieckiej partyzantki na okrąg wileński, płk. Fiodorem Markowem i uzgodniliśmy warunki współpracy: wzajemnie będziemy się informować o rejonach postojów oraz zamierzonych akcjach naszych oddziałów, będziemy przekazywać sobie wiadomości o ruchach jednostek niemieckich, w wypadku większych akcji bojowych będziemy sobie w miarę możliwości pomagać itd. Niestety, te piękne uzgodnienia nie zostały nigdy wcielone w życie. Wręcz odwrotnie, podobnie jak za ,,Kmicica”, zaczęło dochodzić między nami do zbrojnych starć. Początkowo zacząłem owe zatargi wyjaśniać. Próbowałem ustalić taki tok postępowania, który by pozwolił uniknąć konfliktów. Niestety, rosyjscy dowódcy co innego ustalali, a co innego robili. Nader szybko przekonałem się, że ich w prawdzie zakamuflowanym, ale za to głównym celem jest likwidacja polskich oddziałów wojskowych, oczywiście tych podporządkowanych rządowi w Londynie, a bezpośrednio Delegaturze Rządu w kraju”.
Tyle ,,Łupaczko” w tych warunkach nie udało się zatem wykonać plecenia Komendy Głównej AK, aby ,,uniknąć ze sprzymierzeńcami naszych aliantów”. Praktyka wykazała, że teoria ,,dwóch wrogów” znajdowała na kresach potwierdzenie. Wszystkie te wydarzenia stworzyły określony klimat również dla działalności brygady ,,Łupaszki”, która zaangażowała się znacznie w walkę z partyzantami sowieckimi poprzez przejęcie

Str 64

spuścizny po oddziale rozstrzelanego ,,Kmicica” i wczucie się w rolę ,,mściciela”. Teraz walczyła w dodatku o to, aby uchronić się przed internowaniem, a przede wszystkim o przetrwanie w terenie. Nierzadko zatem zdarzały się planowane akcje odwetowe, boje spotkaniowe, zasadzki, działania obronne. Wszystkie te akcje przynosiły odczuwalne straty stronie sowieckiej. Trzeba jednak dodać, że wszystkie te wymuszone wydarzenia toczyły się równolegle z akcjami przeciw Niemcom. Do legendy przeszła brawurowa akcja ,,Łupaszkowców” pod Wodzianami 31 stycznia 1944 r., kiedy to rozbili silną ekspedycję niemiecką, zabijając 85 ludzi. Kilka podobnych akcji przysporzyło im wiele broni, a także dalszych ochotników, tak że ich oddział przed planowanym uderzeniem na Wilno Formacji AK w lipcu 1944 r. należał z pewnością do najsilniejszych polskich formacji partyzanckich na tamtym terenie.
W samej operacji wileńskiej AK mjr Szendzielorz udziału nie wziął. Najprawdopodobniej zadecydował o tym rozkaz dowódcy Armii Krajowej z 20 listopada 1943 r. zapowiadający ,,Burzę”. Konkludowano w nim: ,,Te nasze oddziały, które już miały (…) zatargi i nie mogły z tego powodu ułożyć poprawnie stosunków z oddziałami sowieckimi, powinny być przesunięte na inny teren”. Tak, to prawda od kul moich żołnierzy zginęło wielu partyzantów sowieckich, ale nie mało moich chłopców zginęło od ich kul- zwierza się ,,Łupaczko” w więzieniu mokotowskim. – I to też prawda, że zginęło ich znacznie więcej niż nas. Nie był to jednak wynik mojej krwiożerczości, lecz skutek naturalnych praw walki partyzanckiej- atakujący ponosi większe straty niż atakowany, a atakowali z reguły oni. Zwłaszcza w 1944 r. odnosiłem wrażenie, że naczelnym

Str. 65

celem dowódcy ich partyzantki jest niszczenie naszego oddziału, a w szczególności mnie samego. Dwukrotnie uniknąłem śmierci z rąk nasłanych skrytobójców”.
,,Łupaszko” nie mógł mieć złudzeń co do tego, że zyskał wyjątkowo złą sławę w oczach strony sowieckiej i że trudno mu będzie liczyć na wyrozumiałość. Opuścił pospiesznie wileński matecznik, przekroczył granicę polsko-sowiecką w rejonie Świsłoczy i rozproszył swój oddział. Kończyła się właśnie wojna. Ludzie zaczynali ,,urządzanie” się do tego, co najbardziej konieczne, czyli od odbudowy domków. Dla ,, Łupaczki domem wciąż pozostawał las….
Dokonał takiego wyboru już choćby z prozaicznej przyczyny, że ,,sowieckiego sojusznika naszych sojuszników” wyraźnie nie lubił, za polskimi komunistami również nie przepadał. Pozostał zatem w głębokiej konspiracji. Dla niego walka trwała nadal i kontynuował ją bez skrupułów i żadnych kompromisów nie uwzględniał. Używał teraz fikcyjnych nazwisk: Ryszard Mańkowski, Zygmunt Kierkowski, Zygmunt Jabłkowski, Bolesław Piwowarski…
W lipcu- wrześniu 1944 r. po fiasku Operacji ,,Ostra Brama” (plan opanowania Wilna), a następnie internowaniu kadry w Miednikach Królewskich, część żołnierzy z wileńskich i nowogrodzkich zgrupowań AK, ratując się przed prześladowcami oraz deportacją do ZSRR, przybyło na teren ówczesnego województwa białostockiego. Przechodzono pojedynczo lub też w zwartych formacjach, w ciągłym zagrożeniu przez Armię Czerwoną- formacje tytułowe NKWD. Jednym z oddziałów, które w lipcu- wrześniu przybyły na teren ówczesnego powiatu bielskiego, była zdziesiątkowana V Brygada Śmierci rtm. Z. Szyndzielarza ,,Łupaszko”. Przybyli również pojedynczo i grupami oficerowie i żołnierze z III, IV, VI Wileński

Str. 66

Brygad AK, oraz Nowogrodzkich Batalionów. W celu opieki nad przybyszami oraz dezerterami z LWP, Komenda Obwodu Bielsk Podlaski AK nr 28 zorganizowała na swoim terenie cztery punkty kontaktowe. Jeden z nich umiejscowiono w Siemiatyczach i Lachówce, u wójta gminy Siemiatycze Jana Olędzkiego, członka miejscowej siatki. Po podaniu hasła ,,przychodzę od Bronisława” i sprawdzeniu, zbiegowie kierowaniu byli do zaufanych okolicznych gospodarzy. Wiosną 45 roku z wszystkich takich ,,przybyszów” zaczęła się formować odtwarzana V Wileńska Brygada AK- AKO. Podstawą do jej odtworzenia były rozkazy K.O. AK- AKO ppłk W. Liniarskiego ps. ,,Mścisław”, o pracy organizacyjnej okręgu. Na dowódcę oddziału wyznaczono mjr Z. Szendziaelrza ,,Łupaczko”. Na pierwszą koncentrację w Oleksinie około Brańska stawiło się 30 żołnierzy zamelinowanych w okolicach Brańska, oraż por. ,,Zygmunt” Z. Błażejewicz z 5- osobowym patrolem z Siemiatycz. W maju 1945r. nikt uczciwy, bez względu na poglądy polityczne z głębi serca nie chciał uzależnienia od Sowietów. Wielu pragnęło zmian społecznych, ale nie kosztem niepodległości Polski. W polskich jednostkach frontowych kadra zawodowa zaczęła zdawać sobie sprawę, że coś jest nie tak. Złe nastroje w społeczeństwie zaczęły przenikać do armii, a proces śmiałych decyzji w wojsku został przyśpieszony aresztowaniami oficerów pochodzących z AK. Jednym z ludzi podejmujących takie decyzje był por. Jan Mazur,- dowódca batalionu z 6 zapasowego pułku piechoty w Toruniu. W nocy z 3 na 4 maja 1945 r. zorganizował on dezercję wprowadzając na 5 samochodach ciężarowych 8 oficerów, 46 podoficerów i 42 szeregowców. Siedemdziesięciu z nich dołączyło do Brygady 6 maja 45r. w Spieszynie a por. J. Mazurem

Str. 67

Przybrał pseudonim ,,Piast”. 9 maja w Osmoli do brygady dołączył ppor. R. Rajs ps. ,,Bury” z 25 żołnierzami z plutonu ochrony lasów z Hajnówki. W krótkim czasie Brygada przekroczyła liczbę 250 żołnierzy.
Odtworzona Brygada pod względem operacyjnym podlegała przewodniczący rejonu ,,A’’ (Bielsk Podlaski, Wys. Maz.), mjr. S. Żukowskiemu ps, ,,Maciek”. Działała najczęściej w obwodzie Bielsk Podlaski, wykonując zlecone przez przewodniczącego obwodu por. Trusiaka ps. ,,Korycki” akcje. Zasięgiem swoim obejmowała czasowo również powiaty leżące na lewym brzegu Bugu (Sokołów, Siedlce, Białą Podlaską.)
Obsada i struktura V Brygada Przedstawiała się następująco: d-ca mjr Z. Szyndzielarz ps. ,,Łupaczko”, z-ca d-cy kpt. L. Bednar ps. ,,Nowina” (późniejszy pisarz Paweł Jasienica), adiutant por. J. Jeziorski ps. ,,Stefan”.
1 szwadron – d-ca Z. Błażejewicz ps. ,,Zygmunt”
2 szwadron – d-ca ppor R. Rajs ps. ,,Bury”
4 szwadron – d-ca por. M. Pluciński ps. ,,Mścisław”
1 kompania szturmowa- por. J. Mazur ps. ,,Piast”
drużyna podoficerska – ppor J. Zalewski ps. ,,Zaja”
Analizując ówczesne działania V Brygady Wileńskiej, należy dojść do wniosku, że najwybitniejszym pododdziałem, który miał na swoim koncie najwięcej sukcesów, był 1 szwadron. A to niewątpliwie za sprawą jego dowódcy ppor ,,Zygmunta”, oraz zastępcy ppor L. Minkiewicza ps. ,,Wiktor”, jak również ppor. W. Łukasika ps. ,,Młot”, który po demobilizacji oddziału por. ,,Szumnego” (po jego śmierci) dołączył 1 sierpnia 1945 r. w Czajach wraz z grupą 20 żołnierzy do 1 szwadronu V Brygada (działał tam na prawach autonomicznych). Za bazę wypadową 1 szwadron miał okoliczne wsie w trójkącie: Siemiatycze- Dziadkowice-

Str. 68

Milejczyce, m.in. Lachówka, Osmola, Hornowszczyzna, Wierceń, Pokaniewo. Pozostawał również w dobrych stosunkach z miejscowym oddziałem NSZ por. Z. Kryńskiego ps. ,,Rekin”, oraz A. Olędzkiego ps. ,,Tatar”. Dziełem m.in. tego oddziału było dwukrotne opanowanie Siemiatycz (w tym raz z oddziałem NSZ ,,Tatara”), rozbicie grup operacyjnych UB i NKWD pod Sikorkami (Sokołów Podl.), Miodusami. W okresie krótkiego działania (wiosna-lato 1945), za sprawą m.in. również 1 szwadronu V Brygady Wileńskiej tzw. władza ludowa w rejonie Siemiatycz praktycznie nie istniała.
13 lipca 1945 roku, po opanowaniu trzy dni wcześniej Siemiatycz , 1 szwadron V Brygady AK- AKO, stanął we wsi Żale. W sąsiedniej wsi Olszewo u członka miejscowej siatki AK- AKO Jana Olszewskiego ps. ,,Młot”, odbywała się odprawa organizacyjna z udziałem por. Rusiaka ps. ,,Korycki” i mjr. Żykowskiego ps. ,,Maciek”. Odprawę osłaniał 2 pluton pod osobistym dowództwem por. Z. Błażejewicza ps., ,Zygmunt”. Ustawione cztery karabiny maszynowe, w tym jeden na strychu na skraju wsi, skutecznie miały krzyżowym ogniem blokować drogę od strony Ciechanowca i Siemiatycz. Por. ,,Zygmunt” z częścią żołnierzy zajął pozycję na drugim końcu wsi. Osłaniający odprawę dostali bezwzględny zakaz strzelania bez rozkazu. Były godziny południowe, nic nie zapowiadało jakichś nadzwyczajnych wydarzeń. Niespodziewanie jednak od strony Ciechanowca ukazały się dwa samochody- willis skręcił do wsi, a studebacker zatrzymał się. Przypuszczalnie jadący na nim żołnierze zauważyli kręcące się we wsi wojsko.

Str. 69.

Według relacji świadka wydarzeń wyszedł do nich ,,Zygmunt”. Doszło do jakiejś ,,pyskówki”. W pewnym Momocie ,,Zygmunt”: wyjął pistolet i oddał strzał do jednego z oficerów, pozostali zostali rozbrojeni. Na odgłos strzału obsługa karabinu maszynowego umieszczonego na strychu domu, oddała serię do ciężarówki, w efekcie czego znalazła się ona w rowie. Żołnierzy rozbrojono. Ściągniętymi ze wsi końmi wyciągnięto studebackera z rowu. W trakcie wyciągania samochodu, od strony Ciechanowa nadjechała kolumna sowieckich cystern z paliwem, do której obsługa karabinu otworzyła ogień. W efekcie wymiany ognia zapaliły się i eksplodowały cztery samochody. Poległo pięciu żołnierzy Armii Czerwonej, w rym jeden oficer. Spalił się też jeden dom na skraju wsi. Po walce zdobycze samochody i broń przekazano Przewodniczącemu Obwodu por. ,,Koryckiemu” i zamelinowano w okolicach wsi Zwręby, a szwadron przesunięto w okolice wsi Brzeziny.
Następnego dnia do Olszewa przybyła grupa ekspedycyjna NKWD i UB z Bielska Podlaskiego i Siemiatycz z zamiarem spacyfikowania wsi. Inna grupa NKWD i UB w tym samym czasie, tj. 14 lipca 1945 spaliła pobliskie brzeziny. Mieszkańcy Olszewa na wiadomość o pacyfikacji Brzezin uciekli do lasu.
W kwietniu 1945 r. w pobliżu wsi Kapitańszczyzna (15 km na północ od Hajnówki) ludzie ,,Łupaczki” zaatakowali silną jednostkę sowiecką i oddział Wojska Polskiego, zabijając kilku żołnierzy. Pod koniec kwietnia 1945 r. w miejscowości Narewka (17 km na pn- wsch od Hajnówki), pow. Bielsk Podlaski, rozbili miejscowy posterunek milicji i według dostarczonej listy rozstrzelali czterech członków PPR (wyrok wykonywał ,,Żelazny”). W czerwcu 1945 r.

Str. 70

Pod Sokołowem dokonali napadu na jednostkę WP, zabijając 12 żołnierzy. Pod koniec czerwca 1945 r. na szosie Bielsk Podlaski-Brześć zaatakowali grupę żołnierzy sowieckich, zabijając 10 z nich. 8 maja 1946 r. w okolicy Czarnej Wody dokonali ataku na kilku funkcjonariuszy MO i zbili funkcjonariusza Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego- Harasia. To tylko fragment długiej listy, poczytywanej jako nie sławna, która zawiera nazwiska licznych ofiar, darty rozbojów, rekwizycji, określonych w późniejszym akcie oskarżenia jako zabory mienia.
Major nie ujawnił się, bo był przekonany, że zbyt poważnie obciążony przeszłością, po wyjściu z lasu może liczyć tylko na wyrok śmierci, a w najlepszym wypadku na Sybir. Czas zaś pracował wyraźnie na jego niekorzyść. Bo też jaka władza mogła tolerować na podległym sobie terenie wrogo usposobiony uzbrojony oddział? Nie zamierzało tego tolerować NKWD osłaniające tyły frontu. Raz po raz ruszały zatem na ,,Łupaszke” obławy oddziałów sowieckich i polskich. On odgryzał się zajadle, ale częściej kluczył, umykał, aby później wrócić i zaatakować z jeszcze większym impetem, dać o sobie ponownie znać…
Minął rok. W marcu 1946 r. na rozkaz ostatniego dowódcy podziemnego okręgu Armii Krajowej Wilno, Antoniego Olechnowicza, ,,Łupaczko” po raz drugi rozpoczął odtwarzanie swojej brygady dla- jak to podkreślała komunistyczna propaganda- ,,awanturniczych celów” na Pomorzu. Major nie potrafił podporządkować się istniejącemu porządkowi, który poniekąd słusznie nazywał sowiecką okupację, wierzył w konflikt pomiędzy dotychczasowymi aliantami. ,,Łupaczko przekazał dowódcom instrukcje: nie wdawać się w otwartą walkę z jednostkami przeciwnika, lecz starać się umocnić potencjał. Wojna

Str. 71

Zachodu z Sowietami jest nie unikniona. Oddziały powinny stanowić kadrę dla szerokiego ruchu partyzanckiego. Jednocześnie trzeba prowadzić działalność dezintegrującą aparat okupacyjny i zyskiwać poparcie społeczeństwa.
,,Łupaczko” zadbał o odpowiednie przygotowanie terenu. Tworzono punkty kontaktowe, magazyny broni były m.in. w PGR Zielenice koło Sztumu, Złotowie koło Malborka, Raszynie, Płaskorzu, Dobrawie, Łubiankach i Smolnikach (powiat Tuchola), Wejherowie, Gdańsku (ul. Kościuszki 99/1, na Stogach przy Jodłowej 49/1). Szpitale polowe i składnice medykamentów były w Czerniewie i Świebodzinie. Lokale kontaktowe m.in. w Gdyni przy ul. Świętojańskiej 139/3, w Gdańsku przy ul. Politechnicznej 3, ul. Wróblewskiego 7, ul. Zawiszy Czarnego 1 oraz na ul. Białej.
Oddziały nazwano szwadronami, choć nie miały nic wspólnego z kawalerią. Za to major miał duszę kawalerzysty. Dowódcami szwadronu byli: ppor. Leon Smoleński ps. ,,Zeus”, ppor. Zdzisław Badocha ps. ,,Żelazny” (po jego śmierci ppor. Olgierd Christa ps. ,,Leszek”) oraz ppor. Henryk Wieliczko ps.,,Lufa”.
Ustalono, że oddziały będą płaciły za wszelką żywność i sprzęt rekwirowany u osób prywatnych. ,,Łupaszko” uważał, że należy walczyć kosztem okupanta a nie kosztem ludności. Rekwirowano mienie państwowe bądź spółdzielcze, za wartość prywatną płacono gotówką zdobytą w akcjach rekwizycyjnych. Szybko rosła ilość akcji zbrojnych, przeprowadzonych przez grupę ,,Boa” i grupy ,,Łupaszki”. Zginął Jan Tolpa PUBP w Drawsku Pomorskim (pracował jako referent do walk z bandytyzmem). W Szczecinku nie czuł się bezpiecznie taki sam referent Władysław Borkowski. Wojskowe grupy operacyjne były

Str. 72

słabo zorganizowane i często ponosiły duże straty w ludziach. 16 marca (1946), oddział ,,Łupaczki” zastrzelił Jana Partycego członka PPR, prezesa związku zawodowego kolejarzy w Białogardzie. Na pozostawionej kartce napisano- ,,za zdradę narodu polskiego i wysługiwanie się wrogowi…” następnie został wysłany list do sekretariatu PPR w Białogardzie- ,,Wyrokiem sądu polowego Armii Krajowej został rozstrzelany Patryct Jan, czł. PPR za szkodliwą działalność w stosunku do Narodu Polskiego oraz za szerzenie wrogiej propagandy bolszewickiej…”.
17 marca Bobolicka grupa ,,Boa” zabiła Waleriana Doraczyńskiego (PPS). Zwłoki znaleziono pół roku później.
W marcu w Trójmieście rozpoczęła działalność grupa dywersyjna Feliksa Salmanowicza ps. ,,Zagończyk”. Jej zadaniem była organizacja i zaplecze finansowe dla oddziałów leśnych oraz zdobywanie potrzebnych do legalizacji druków. Grupa wykonywała też wyroki na funkcjonariuszach UB oraz prowadziła wywiad. W lokalu konspiracyjnym w Sopocie przy ul. Mickiewicza 45, w mieszkaniu Leszka Krzywickiego, drukowano ulotki. Przy ul. Mickiewicza 27 mieszkał Mikołaj Sprudin, który wyrabiał dla żołnierzy ,,Łupaszki” zdjęcia do dokumentów.
Konspiratorzy mieli świadomość, że jakakolwiek wpadka może ich drogo kosztować. Z relacji żyjących żołnierzy ,,Łupaczki” wynika, że każdy z nich gotów był w każdej chwili do czynu ostatecznego. 7 marca patrol Józefa Bandy ps. ,,Jastrząb” zarekwirował na poczcie przy Grunwaldzkiej w Gdańsku 10 000 zł. podczas odwrotu Zbigniew Fijałkowski ps. ,,Pędzelek” natknął się na patrol wojskowy. Został ranny. Zanim nadbiegli żołnierze, popełnił samobójstwo.

Str. 73

30 marca zginął Aleksander Cepuszyłow – inż. drogowy i ławnik Sądu Doraźnego w Koszalinie.
18 kwietnia szwadrony ,,Lufy” i ,,Żelaznego” zatrzymały pociąg na stacji Zarośle pow. Tuchola i zarekwirowały zaopatrzenie z UNRA. Przeznaczono je na potrzeby oddziału, część rozdano ludności. 30 kwietna obfitował w wydarzenia. Koło leśniczówki Świt rozbroił referenta UB z Bydgoszczy. Tego samego dnia doszło do starcia oddziału pod dowództwem kpr. Władysława Halińskiego ps. ,,Mały” (grupa współpracująca z ,,Łupaszką”) z grupą KBW i UB w Legbądzie. Ten sam oddział rozbroił pod Legbądem patrol wojskowy, zdobywając broń. Pod Wierzchowem grupa ,,Łupaszki” zastrzeliła dwóch żołnierzy radzieckich.
Na przełomie kwietnia i maja zginęło w podobny sposób 11 osób. W maju 1946 r. szef wywiadu północnej grupy Armii Czerwonej raportował: ,, na południe i południowy zachód od miasta Dancing działa grupa bandycka AK o nieustalonej liczebności, przywódca bandy Łupaczko. Wymieniona banda w 1944 r. działała w województwie białostockim. 19 maja w mieście Krzyświa bandyci z tej bandy bestialsko zastrzelili doradcę bezpieki Kościerzyny lejtnanta Szyniedzina, trzech pracowników bezpieki i kierowcę. Tegoż wieczora banda, banda posługująca się fałszywymi dokumentami, w imieniu bezpieki rozbiła milicję w 8 gminach”. Wojewódzki doradca UB por. Wołkow dodaje: ,,Napady na posterunki MO odbyły się bez najmniejszego oporu ze strony milicjantów. Ofiar z ich strony nie było”.
Oba raporty dotyczą najbardziej dramatycznego epizodu z pomorskiej kampanii ,,Łupaszki” w okresie wiosna- jesień 1946 r. ,,Miasto Krzyświa” to wieś Stara Kiszewa. W niedzielę, 19 maja 1946 r. szwadron Zdzisława

Str. 74

Badochy ,,Żelaznego” w ciągu jednego dnia rozbroił posterunki MO w Kaliskach, Osiecznej, Osiu, Skórczu, Zblewie, Lubichowie i Starej Kiszewie. Partyzanci zdobyli dużo broni i amunicji. W Starej Kiszewie zlikwidowali także placówkę UB. Na rozkaz ,,Żelaznego” zostali rozstrzelani: doradca szefa UB w Kościerzynie lejtnant NKWD Piotr Szyndzin, kierownik placówki UB Jerzy Fajer, pracownicy UB- Zygmunt Mastalerz i Michał Safjan, szofer Szyndzina Władysław Getczes oraz członek PPR i współpracownik UB Jan Kujach.
Dlaczego zginęli ci w Starej Kiszewie, a milicjantów z rozbitych posterunków puszczono wolno? Milicjantów i żołnierzy traktowano tak jak granatowych policjantów lub żandarmów w czasie wojny. Nie atakowano ich, jeśli sami nie atakowali. Za wrogów uważano doradców sowieckich z NKWD, funkcjonariuszy z UB i członków PPR wszystkich szczebli oraz konfidentów władzy.
6 maja bobolicka grupa ,,Boa” zastrzeliła miejscowego sekretarza PPR- Jerzego Kowalskiego (był też komendantem miejscowego ORMO). Ludzie ginęli po obu stronach. Niektóre cyfry są przerażające, choć wydają się być przesadzone. Dotyczy to szczególnie osób, które trafiły do obozów koncentracyjnych oraz gułagów i obozów pracy przymusowej. 19 czerwca członkowie działającej w Szczecinku grupy Win napadli na posterunek MO w Krosinie pobili milicjanta Czesława Majchra. Rozbroili pozostałych i robili centralę na poczcie. Po referendum nastąpiły aresztowania członków podziemia. Władza rozprawiła się PSL. W Szczecinku aresztowany został Jan Pisarczyk. 19 maja oddział ,,Lufy” rozbroił posterunek MO w Przechylewie pow. Człuchów. W spółdzielni dokonano rekwizycji na potrzeby oddziału.

Str. 75

Akcji był tak dużo, że nie sposób pisać o wszystkich. Koniec nadszedł 17-18 października, podczas koncentracji na Podlasiu 6 Brygady i szwadronu ,,Lufy”, gdy mjr ,,Łupaszko” przekazał podkomendny otrzymanym otrzymany rozkaz rozwiązania podległych mu oddziałów. Nastąpiło to stopniowo, poprzez ograniczenie działalności zbrojnej.
Kim byli żołnierze ,,Łupaczki”? Czy, bandą jak chce komunistyczna propaganda? Sądzę, że ludzie Ci jedynie chcieli wyprzedzić czas. Oni pozwalali sobie na marzenia o wolnej Polsce, bez obcych wojsk, obcych sądów, obcej władzy. Niech świadczą o nich fakty. 23 maja pododdział od ,,Żelaznego” walczył o grupę MO koło wsi Podjazy w powiecie kartuskim. Poległo 4 milicjantów, jeden został ranny. Ten ranny okazał się później dzielnym i sprawiedliwym człowiekiem. Kiedy gdańskie UB schwytało w lipcu sanitariuszkę ,,Inkę”, zrobiono wszystko, by obciążyć ją w sposób wystarczający na wyrok śmierci. Dziewczyna została rozstrzelana. Milicjanci i ubowcy podpisali sfingowane zeznania, w świetle których ,,Inka” wydawała rozkazy rozstrzelania ubowców, strzelała w plecy podczas akcji itp. W latach 90.,pytani ponownie przez prokuratorów IPN, odwoływali swoje zeznania, tłumacząc, że ich nie czytali, że się bali, że im kazano. Wspomniany milicjant miał tyle odwagi i honoru, że nie tylko nie zgodził się obciążyć ,,Inki”, ale na dodatek zeznał, że kiedy szwadron pośpiesznie odjeżdżał samochodem z miejsca akcji, dziewczyna podała mu bandaż do opatrzenia rany.
W czasie jednej z akcji pod Sztumem rozstrzelano dwóch ubowców, trzeciego oszczędzono. Jako jedyny z tej trójki na widok rannego w akcji milicjanta porwał koszulę i opatrzył mu ranę. Żołnierze ,,Łupaszki” cenili takie zachowanie nawet u ludzi, których uważali za wrogów. Wiedzieli,

Str.76

co to jest koleżeństwo i solidarność sytuacjach ekstremalnych. Kiedy Tadeusz Urbanowicz ps. ,,Moskito” został ciężk0o ranny pod Tleniem, nie chcąc opóźnić odwrotu kolegów naciskanych przez obławę KBW, pożegnał ich okrzykiem: ,,Czołem, chłopaki!”, i strzeli sobie w skroń.
Cechą charakterystyczną oddziałów ,,Łupaczki” była dyscyplina wojskowa. Do tego stopnia, że zdarzały się przypadki chłosty za zachowanie nie godne żołnierza Rzeczypospolitej, a nawet sąd wojskowy i egzekucja za samowolne działanie o charakterze rabunkowym. Meldowanie się zgodnie z regulaminem i nienaganny wygląd wyróżniały łupaszkowców na tle wojska ,,ludowego”, nie mówiąc o UB czy milicji. Wszyscy ubrani byli w jednakowe mundury: w zależności od sytuacji albo w mundury ,,berlingowskie” z rogatywkami (ale z przedwojennymi dystynkcjami i orłem), albo w mundury ,,andersowskie” i czarne berety. Dzień rozpoczął się i kończył modlitwą. Wielu żołnierzy nosiło ryngraf z wizerunkiem Matki Boskiej Ostrobramskiej.
I można zakończyć historię żołnierzy ,,Łupaczki” artykułem z dziennika ,,Życie”, który ukazał się 27 grudnia 2000 roku…
Nie chcieli zabić
Prof. Kulesza uważa, że prokurator K. jest winny ,,zbrodni wojskowej”
Oskarżony o ,,mord sądowy” stalinowski prokurator nie może twierdzić, że nie miał świadomości bezprawia, skoro nawet żołnierze plutonu egzekucyjnego nie chcieli wykonać wyroku na jego ofierze- uważa prof. Witold Kulesza, szef pionu śledczego Instytutu Pamięci Narodowej.
Pułkownik Wacław K. został w grudniu uniewinniony przez sąd w poznaniu od zarzutu podżegania do ,,zbrodni

Str.77

sądowej”. Był to pierwszy wyrok w procesie o ,,mord sądowy” z lat stalinizmu.
W 1946 r. jako oficer śledczy prokuratury wojskowej K. wystąpił przed sądem w Gdańsku w procesie 17-letniej Danuty Sędzikówny, ps. Inka. Sanitariuszki antykomunistycznego oddziału partyzanckiego majora ,,Łupaszki”. Zatrzymano ją w Gdańsku podczas próby zdobycia leków dla oddziału. Sąd skazał ją na karę śmierci, wyrok wykonano.
11 grudnia 2000 r. Wojskowy Sąd Okręgowy w Poznaniu uniewinnił Wacława K.- W procesie wystąpiłem tylko przez 10 sekund, powiedziałem, że wnoszę o ukaranie oskarżonej i natychmiast wybiegłem z sali. Zmusili mnie do tego przełożeni- tłumaczy oskarżony.- O Siedzikównie nie wiedziałem nic, nie wiedziałem też do 1999 roku, jaki los ją spotkał.
Prof. Witold Kulesza uważa, że oskarżony nie może zasłaniać się brakiem świadomości. W listopadzie 2000 r. przed prokuratorem Instytutu Pamięci Narodowej zeznania złożył Alojzy N., który był ,,obecny służbowo” w piwnicy gdańskiego więzienia podczas egzekucji Siedzikówny. Mówił on, że gdy padł rozkaz ,,Pal!”, rozległy się nie serie tylko pojedyncze strzały.
-Niektórzy żołnierze strzelali bardzo chaotycznie i nieprecyzyjnie- relacjonował zeznania świadka prof. Kulesza.
Kiedy strzały ucichły, okazało się, że Siedzikówna była tylko ranna. Wówczas na rozkaz obecnego przy tym prokuratora dowódca plutonu zastrzelił sanitariuszkę z pistoletu.
-Żołnierze czuli że uczestniczą w czymś haniebnym, dlatego strzelali tak, żeby nie zabić- twierdzi prof. Kulesza. –Jeśli prokurator K. dziś oświadcza, że nie miał poczucia bezprawia, to pozostaje to w rażącej sprzeczności

Str.78

z elementarnymi zasadami odpowiedzialności karnej oraz poczuciem sprawiedliwości każdego z nas.
Kulesza ma nadzieję, że sąd II instancji skaże prokuratora K. za ,,mord sądowy”.
A major Szendzielarz? On wiedział, jaki czeka go los w kraju. Kilkakrotnie bezskutecznie usiłował wydostać się na Zachód. W kraju był coraz mniej bezpieczny. Coraz trudniej było mu się wymykać z ustawicznych obław i pułapek. W marcu 1948 r. jego podwładny ,,Wiktor” przygotował przerzut do Szwecji zakupionym przez konspirację kutrem rybackim. Aby uzyskać pieniądze, dokonano napadu na urząd pocztowy w Solicach zdroju i auto pocztowe we Wrocławiu. Zdobyto ponad 300 tys. złotych, ale plan ucieczki ,,Łupaczki” nie powiódł się. Kurczyło się jednocześnie zaplecze dla dalszych konspiracyjnych inicjatyw. Społeczeństwo było już zmęczone przedłużającym się brakiem stabilizacji wewnętrznej, ciągłymi niepokojami… Musiał nastąpić epilog działalności podziemnej ,,Łupaszki”
Major został rozpoznany i aresztowany w okolicach Zakopanego w 1949 roku. Przesłuchiwano go w sławnym warszawskim więzieniu na Rakowieckiej.
Stanisław Krupa w książce X Pawilon. Wspomina AK-owca ze śledztwa na Rakowieckiej (Warszawa 1989) przytacza nieautoryzowane zwierzenia ,,Łupaszki”, odtwarzane po latach z pamięci autora.
,,-Czy nie gryzło cię sumienie, że w tej strasznej walce giną, wprawdzie innej orientacji, ale przecież Polacy?- pytano ,,Łupaszkę” w więzieniu.
-Owszem nieraz w samotne wieczory myślałem o tym. Nie byłem przecież krwiożerczym potworem. Szczególnie żal mi było szeregowych żołnierzy (…) zdałem sobie sprawę, że żołnierze ci strzelają, bo taki mają rozkaz, że

Str. 79
są nie winni. Tylko…czy ja miałem inne wyjście, skoro nie uznawałem tej nowej władzy, skoro inaczej wyobrażałem sobie wolną Polskę?”
W październiku 1950 roku Wojskowy Sąd Rejonowy ,,rozpatrywał” sprawę dwukrotnego kawalera orderu Virtuti Militari. Wyrok mógł być tylko jeden. Wykonano go 8 lutego 1951 roku.
I słychać w tej prawdzie – legendzie szczęk szabel i rżenie koni. To o niej ułożył piękne strofy Andrzej Kołakowski.

Różańce ofiar, mgły nad rojstami,
A tętent kopyt rytm wybija.
To pułki armii rozstrzelanej,
To przeszłość, która nie przemija.

Przez mgły pamięci, życia zamęt
Wędruje szwadron za szwadronem.
Błyszczą honorem klingi szabel,
Stygnie koralem krew na skroniach.

W ubeckich piwnicach przestrzelone czaszki,
To śpiący żołnierze majora ,,Łupaszki”.
Wieczna chwała zmarłym, hańba ich mordercom,
Tętno Polski bije w przestrzelonych sercach.

W dusznych oparach współczesności
Kręcą się mroczne interesy.
Na euro się przelicza kości
A pamięć leczy się ze stresu.

Nad polskim Wilnem zaszło słońce,
Snuje się wieczór niespokojny,
A Ostrobramska Matka wita
Swe dzieci wracające z wojny.

Str. 80

Od wrót Ostrej Bramy do katowni Gdańska –
Tak się zakończyła przygoda ułańska.
Zagrała pobudka, rżą w przestworzach konie,
Odpoczną żołnierze na niebieskich błoniach.

Rozstrzelana armia Gdańska, sierpień 2002

O fotografiach Szendzielarza i jego żołnierzy wystawiono w Toruniu tak napisano w Biuletynie Instytutu Pamięci Narodowej nr 8 z września 2001 roku:
(…) 20 września 2001 r. w gmachu Urzędu Miejskiego w Sopocie (sala obrad Rady Miasta) zostanie otwarta wystawa za Świętą Sprawę – żołnierze ,,Łupaszki”. Składa się na nią bogaty pakiet fotografii żołnierzy mjr. Zygmunta Szendzielarza ,,Łupaczki”, jednego z najsławniejszych kresowych partyzantów- zagończyków. Są one świadectwem poświęcenia i oddania Świętej sprawie, którą dla młodych partyzantów Wileńszczyzny była wolna i niepodległa Polska. Żołnierze ,,Łupaszki” są ,,żołnierzami wyklętymi”. Ich trud, krew i pot zostały ośmieszone przez propagandystów PRL. Celem autorów wystawy było pokazanie wystawy tego zakłamania i uporządkowanie podstawowych prawd. Dlatego tak silnie zaakcentowano wątek walki z systemem sowieckim po 1944 r., pokazując epopeję łupaszkowców na Podlasiu i Pomorzu. Na wystawie, oprócz 137 fotogramów, zgromadzono wiele unikatowych eksponatów i pamiątek, jak na przykład obręcz do zakuwania nóg skazanych na karę śmierci przez sądy Polski Ludowej, akta spraw osób skazanych na śmierć, broń, listy żołnierzy. Na wystawie znajdzie się również autentyczny pistolet mjr. ,,Łupaszki”.(…)

Str. 81
Po ,,łupaszkowcach” i ich sprzymierzeńcach zostały zapomniane, niejednokrotnie zbiorowe mogiły, bowiem dokonywano egzekucji złapanych członków podziemia i oskarżonych o współpracę z nimi reprezentantów PSL. Jednym z takich miejsc były lasy koło miejscowości Dudylany. Wtedy wieś leżała w granicach powiatu wałeckiego, na granicy z poligonem borneńskim. Osoby pamiętające tamte wydarzenia (Wacław Nowak – kierownik PUBP w Drawsku, czy Jan Krawiec, będący ówcześnie w opozycji politycznej), wspominali, że egzekucji dokonywano około 5 km na północ od Nadarzyc, w pobliżu wsi Dudylany (Doderlage). Nadzorującym akcje wymierzone w podziemie był towarzysz Stolzman z PUBP w Białogardzie, współpracujący z komórkami NKWD w Sulinowie (świadkowie wskazują na Gross- Born), Białogardzie i Bagiczu (według nich miejscowość nazywała się Ragicz). Wspomina Jan Krawiec:
(…) Zanim przedarłem się, z narażeniem życia, do Niemiec Zachodnich, przez wiele lat żyłem w Białogardzie. Pamiętam dobrze, kto z ramienia NKWD kierował działania miejscowego Urzędu Bezpieczeństwa. Nazywano go towarzyszem Stolzmanem… Pamiętam tylko trzy nazwiska zamordowanych żołnierzy AK. Najdłużej ich przesłuchiwano i zrobiono im proces pokazowy, w którym wszyscy ,,przyznali” się do popełnionych win. Byli to: Jerzy Łoziński, Stanisław Subortowicz i Witold Milwid. Rozstrzelano ich w obecności towarzysza Stolzmana. Towarzysz Stolzman z ramienia NKWD ,,opiekował” się również procesami politycznymi młodzieży szkolnej. W Wałczu odbył się proces uczniów: Bogdana Szczuckiego, Mariana Basładyńskiego i Feliksa Stanisławskiego, w Białogardzie zaś proces Pszczółkowskiego i Tracza. Skazano

Str. 82

ich na długoletnie więzienie i prace w kopalniach węgla. Obławy na grupy żołnierzy wileńskiego oddziału AK majora Zygmunta Szendzielorza ps. ,,Łupaszko”, które po ciężkich walkach i dużych stratach w ludziach przedostały się w lasy Pomorza Zachodniego, były równie nadzorowane przez towarzysza Stolzmana. Obóz koncentracyjny NKWD w Barkenbrucke (Barkniewo) koło Gross Born (Borne Sulinowo) były ,,obozem przejściowym”. Z tego obozu albo wywożono do Rosji, albo rozstrzeliwano. Egzekucji dokonywano około 5 km na północ od Nadarzyc, we wsi Doderlage. Miejscowości te już nie istnieją. Istnieją tylko resztki murów i fundamenty budynków. Ciała zakopywano w okolicznych lasach, przykrywając ich niewypałami, a nawet minami, następnie zasypywano groby ziemią. Towarzysza Stolzmana miałem ,,przyjemność” spotkać w urzędzie bezpieczeństwa w Białogardzie, a po kilku latach powtórnie w tym samym urzędzie, ale nazywał się on już inaczej (…).
Inną formą tuszowania moru, stosowaną przez aparaty restrykcyjne nowych władz, było grzebanie zwłok w dołach z wapnem. Wacław Nowak był kierownikiem PUBP w Drawsku Pomorskim od roku 1945, a jego pracę nadzorował właśnie Stolzman. Przed śmiercią, która nastąpiła w roku 1994, potwierdził słowa Jana Krawca. Kierownikiem tej placówki ustanowili go towarzysze z NKWD. Twierdził, że już w roku 1945 istniała placówka NKWD w Sulinowie (choć wskazywał na Gross Born), a więc istniejącą jeszcze wtedy osadę Borne lub obóz w Kłominie, nazywany wtedy ,,Gross Bornem”. Wspomniał, że do jego zadań należało ,,wyłapywanie” żołnierzy AK, NSZ i osób nastawionych antykomunistycznie oraz antysowiecko. Potwierdził istnienie obozu koncentracyjnego w Barkenbryge (zastosował taką pisownię- odmienną od

Str. 83

zawartej w dokumentacji archiwalnej), czyli Barkniewo. Obóz znajdował się pod kuratelą NKWD. Ów Nowak udzielał się podczas obław na ,,Łupaszkę”.
Oba źródła (Krawiec i Nowak) wskazują na fakt, że Doderlage (Dudylany)., w okolicach którego dokonywano egzekucji, już nie istnieje. Z ksiąg inwentarzowych starostwa szczecineckiego wynika, że w roku 1947, ta wioska jeszcze ujmowana na mapach i posiadała polską nazwę. To samo dotyczy Barkniewa, Sulinowa i Bornego. Wacław Nowak stwierdził, że spotkał towarzysza Stolzmana ,,po kilku latach w Białogardzie. Uważał tak jak i wcześniej wymieniony Jan Krawiec, że Stolzman miał wtedy nowe nazwisko. Aby potwierdzić te zbrodnie lub im zaprzeczyć, nie pozostaje nic innego jak dokonać oględzin wskazywanego terenu i ewentualnie ekshumacji z pomocą saperów. Czy ktoś odważy się kiedyś wydać taką decyzję?