Jak dowodzą przeprowadzone badania archeologiczne obszar Kaszub Środkowych w okresie prehistorycznym zamieszkiwany był przez słowiańską ludność kaszubską kultury łużyckiej, zajmującą się głównie rybołówstwem i myśliwstwem.
Osiadła na tych terenach ludność z biegiem czasu uzyskała nazwę Kaszubów. Trudno jest dzisiaj określić, skąd pochodzi nazwa Kaszuba. Być może pochodzi ona od „Kaszebe”- gatunku trawy, który rośnie nad jeziorami kaszubskimi. Inne źródła podają, iż nazwa ta pochodzi od „spódnicowych fałd”, które nazywane były potocznie „casz hubi”- po słowiańsku „połóż się w fałdach”. Ostatnio kojarzy się to słowo z językiem litewskim oraz małorosyjskim. Z tymi bowiem językami spokrewnione jest kaszubskie słowo „Kuzeb”- co oznacza szczep, plemię, zaś słowo „Kaszeb” – oznacza naczynie z kory drzewnej[2].
Ostatecznie ludność osiadłą nad rzeką Łebą na Pomorzu Zachodnim, która posługiwała się językiem podobnym do polskiego określono mianem „Kaszubów” Cassubie[3]. W innym źródle Johann von Mecklenburg i Nicolaus Werle panujący na Kaszubach nazwani zostali „domini Cassubiae”. Książęta pomorscy nazwali siebie „Panami Wendów (Słowińców) i Kaszubów”. Książęta - Barnim I i Bogusław I - nosili w 1267 i 1291 tytuł książąt Słowian i Kaszub „die gratia dux Slavorum et Cassubiae”.[4] W niemieckim kalendarzu gotajskim Gothaer Hofkalender król Prus tytułowany był „Herzog der Wenden und Kassuben” (książę Słowińców i Kaszubów).
Nazwa Kaszuby wywodzi się z Meklemburgii, ale w drugiej połowie XIII w. była już synonimem księstwa zachodniopomorskiego, zaś od 1288 r. przylgnęła na stałe do wschodnich, przedodrzańskich terytoriów państwa Bogusława IV [5].
Później nazwa Kaszuby została przeniesiona na Prusy Zachodnie i związana była z dynastią książąt Pomorza Gdańskiego – nazwaną kaszubską – zapoczątkowaną prawdopodobnie na przełomie X i XI w., gdy to pierwszy jej przedstawiciel i przypuszczalny założyciel Gdańska, miał przyjąć chrzest z rąk św. Wojciecha. Z tej dynastii na trwałe w historii Pomorza i Polski zapisali się Świętopełk II Wielki oraz Mściwoj II, który w 1282 r. podpisał z księciem Wielkopolski Przemysławem II układ w Kępnie. Na mocy tego układu w 1295 r. Przemysław II koronował się na pierwszego po okresie rozbicia dzielnicowego króla Polski, rozpoczynając tym samym proces jednoczenia państwa polskiego.
Tak więc Kaszuby to nazwa regionu Polski północnej związanego z ludem zamieszkującym na tych ziemiach od wieków, który doświadczył licznych krzywd i przeszedł czasy ciężkich prób. Jednak jako wspólnota - naród - wyszedł z nich obronną ręką. Ducha i otuchy dodawała mu chroniona przez wieki wiara katolicka, poszanowanie prawa wspólnoty, rodzima solidarność oraz wiara w utrzymanie polskości. Przez lata niewoli Kaszubi potrafili zachować jedność w działaniu, zachować swój odrębny język, co było wynikiem uporu, żelaznej konsekwencji w działaniu, ale skutkiem nie była walka o wolność, lecz trwanie w polskości. To ta właśnie wiara katolicka stała się dla Kaszubów „polską wiarą”, która w okresie zaboru pruskiego i panowanie niemieckiego stanowiła ważny oręż w walce z protestanckim zaborcą.
Kaszubi - tak jak i inne społeczności pogranicza – czerpali pewne wzorce do naśladowania od mieszkających z nimi Polaków i od Niemców. Od tych ostatnich brali wszystko, co było takiego brania warte: dyscyplinę, poszanowanie prawa i instytucji, a przede wszystkim pracę. Właśnie praca była – i jest nadal - dla Kaszubów miarą patriotyzmu. Ora et labora - módl się i pracuj - to hasło do dzisiaj jest wpojonym, naturalnym i oczywistym obowiązkiem każdego Kaszuby. To właśnie dzięki temu obowiązkowi przetrwali w polskości wbrew procesom germanizacyjnym, a często i wbrew zakusom polskiej władzy - Polaków spoza Kaszub. Kaszubi przetrwali - bo byli lepsi - zorganizowani, nieprzejednani i solidarni. Ale to trwanie na tej nieurodzajnej, piaszczystej - ale własnej ziemi przodków - nauczyło ich samodzielności w myśleniu i działaniu, zamknięcia się w sobie, wyzbycia się tego, co należy odrzucić - tego co jest niegodne i złe. Do dzisiaj więc Kaszubi potrafią dawać, brać - ale również i odrzucać[6].
Historycznie zatem rzecz ujmując, Kaszubi to naród mieszkający wśród Niemców i Polaków oraz pomiędzy dwoma potężnymi państwami - Niemcami i Polską. Liczba Kaszubów określana jest dzisiaj na około 500.000 mieszkańców.
[1] N. Maczulis, Die Kaschuben – ein Volk zwischen Deutschland und Polen, „Acta Borussica“, Beiträge zur ost – uns westpreußischen Landeskunde 1997 – 1998, Bd. VI, 2003, s. 17.
[2] J. Spors, Pochodzenie nazwy Kaszuby w znaczeniu politycznym.: W: Kaszuby, Wrocław – Warszawa – Kraków - Gdańsk - Łódź 1988, s. 12.: N. Maczulis, Kartuzy – z dziejów miasta i powiatu. Landraci, Starostowie, Przewodniczący Prezydiów Rad Narodowych, Naczelnicy Miasta i Powiatu oraz Burmistrzowie Gminy w latach 1818 - 1998, Kartuzy 1998, s. 8.
[3] Ibidem, s. 8.
[4] S. Melchert, Stolp und die Kaschubenfrage. Zur einer slavischen Volksgruppe in der Siedlungsentwicklung an der Stolpe, „Zeszyty Kulickie” 1 1999, s. 243- 244.: Zob. też Z. Szultka, Kaszubi w społeczności Pomorza. Główne linie rozwoju, W: Pomorze – mała Ojczyzna Kaszubów (Historia i współczesność), pod red. J. Borzyszkowskiego i D. Albrechta, Gdańsk – Lübeck 2000, s. 49 i n.
[5] E. Rymar, Próba identyfikacji Jakuba Kaszeby, zabójcy króla Przemysława II, w powiązaniu z ekspansją brandenburską na północne obszary Wielkopolski, W: Niemcy – Polska w średniowieczu, Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Instytut Historii UAM w dniach 14 – 16 XI 1983 r., pod red. J. Strzelczyka, Poznań 1986, s. 209.
[6] N. Maczulis, Muzeum Kaszubskie w Kartuzach..., s. 5.
