Terytorium leżące pomiędzy dolną Odrą i dolną Wisłą, Morzem Bałtyckim, Wartą i Notecią to obszar styku morza z lądem, obszar na którym ścierały się dwa wielkie światy i przenikały się dwie wielkie kultury – niemiecka i słowiańska. Kaszubi stanowiący małą cząstkę Słowiańszczyzny, od wieków trwają pomiędzy nimi, ale i w nich, żyjąc w stałym zagrożeniu ze strony obu tych nacji – niemieckiej i polskiej. Przez wieki Kaszubi korzystali też z ich dorobków cywilizacyjnych i kulturowych, przyswajając sobie i wchłaniając je w taki sposób, że nie zatracili swej odrębności i własnej tożsamości (Z. Szultka, Kaszubi w społeczności Pomorza. Główne linie rozwoju, W: Pomorze – mała ojczyzna..., s. 47.). Tak więc Kaszubi – jak i inne społeczności pogranicza – czerpali pewne wzorce naśladowania od mieszkających z nimi Polaków i Niemców. Od tych ostatnich brali wszystko, co było takiego brania warte: dyscyplinę, poszanowanie prawa i instytucji, a przede wszystkim pracę. Właśnie praca była – i jest nadal – dla Kaszubów miarą patriotyzmu. Ora et labora – módl się i pracuj – to hasło do dzisiaj jest wpojonym, naturalnym i oczywistym obowiązkiem każdego Kaszuby. To właśnie dzięki temu obowiązkowi przetrwali w polskości wbrew procesom germanizacyjnym, a często i wbrew zakusom polskiej władzy – Polaków spoza Kaszub. Kaszubi przetrwali – bo byli lepsi – zorganizowani, nieprzejednani i solidarni. Trwanie na tej nieurodzajnej, piaszczystej – ale własnej ziemi przodków – nauczyło ich samodzielności w myśleniu i działaniu, zamknięcia się w sobie, wyzbycia się tego, co należy odrzucić – tego co jest niegodne i złe. Do dzisiaj więc Kaszubi potrafią dawać, brać – ale również odrzucać (N. Maczulis, Muzeum Kaszubskie..., s. 5.).
Pomimo wielu prób nie udało się jak dotychczas przekonywująco objaśnić etymologii i znaczenia nazwy Kaszubi – ludu – i Kaszuby – terytorium. Powstała hipoteza, że nazwa ta jest archaiczna, tak jak Lucicy, Wieleci czy Chorwaci i została wykształcona przez Słowian na określenie plemion słowiańskich osiadłych na tych terenach pomorskich w okresie wędrówek ludów czyli w V-VII w. Jest jednak zagadką, dlaczego ta nazwa w źródłach pisanych pojawiła się dopiero w połowie XIII w., skoro znana była w wielu ówczesnych miastach, a nawet w dalekim Rzymie. Co spowodowało, że się w ogóle pojawiła i rozprzestrzeniła się na tym rozległym terenie i trwa do dzisiaj?
Odpowiedzi udzielają nam papieskie i zachodniopomorskie źródła dyplomatyczne, które wiążą się z zakonami domini-kanów i franciszkanów. Mieli oni bezpośredni kontakt z miesz-kańcami tych terenów i wydobyli ich nazwę na światło dzienne. Nazwa oznaczała zarówno ludzi – Kaszubów – jak i teren ich zamieszkania – Kaszuby.
Tę nazwę etniczną zakon dominikanów wprowadził do swej i papieskiej kancelarii, nadał jej urzędową i międzyna-rodową rangę. Archaiczność tej nazwy pozwala przyjąć, że ukształtowała się ona już w okresie wędrówek ludów i nie była wymysłem dominikanów, którzy określili także jej zasięg terytorialny. W latach 70-tych XIII w. utworzyli oni jednostkę terytorialną tzw. „kontratę kaszubską” ciągnącą się od Tczewa i Gdańska, po Gryfię (Greifswald) i Pozdawilk (Pasewalk) na zachodzie. Dla dominikanów w XIII-XIV w. nazwa Kaszuby wiązała się z Pomorzem Zachodnim, co nie jest dziwne, gdy zważymy, że książęta wschodniopomorscy nie tytułowali się w tym okresie książętami Kaszub lub Kaszubów.
Inaczej rzecz się miała z książętami Pomorza Zachod-niego. W tym okresie tytulatura miała bardzo ważne znaczenie polityczne. W 1181 r. książę pomorski Bogusław I składając hołd lenny cesarzowi Fryderykowi I Barbarossie nazwany został Herzog von Slavien – księciem Słowian.
Pierwszym księciem używającym tej nazwy był Barnim I, który w latach 1249 – 1253 posiadał pieczęć z tytułem „dux Slavorum et Cassubie” – książę Slawii i Kaszub.
W przypadku nazwy Cassubie mamy do czynienia z ana-logią jak z nazwą Slawia, która wywodzi się od nazwy własnej ludu i była pojęciem geograficznym, odnoszącym się do całego obszaru zamieszkałego przez Słowian. Niemcy z Za-chodu określali ich Wendami. Gdy książęta Pomorza Zachodniego w pocz. XII w. rozciągnęli swą władzę na zachód od Odry, wówczas nazwali się książętami Slawii lub książętami Słowian – dux Slavorum, gdyż teren na wschód od Odry zwany był ówcześnie Pomorzem, czyli ziemią przy morzu. Taką to nazwę nadali mu nie tubylcy, ale sąsiedzi – Polanie i Kujawianie. Nazwa Pomorze była jednak nazwą geograficzną, a nie plemienną – etniczną. Taka była nazwa Kaszuby, do pocz. XIII w. pomijaną w źródłach, być może dlatego, że w wyższych sferach społecznych przyjęły się nazwy ogólne – Słowianie i Pomorze, a od niej Pomorzanie na określenie ludzi mieszkających przy morzu. Dopiero, gdy zaistniała potrzeba precyzyjnego określenia terytoriów, wydobyto na światło dzienne nazwę Kaszuby. (Z. Szultka, Kaszubi w społeczności Pomorza...,: W: Pomorze – mała ojczyzna..., s. 47-51.), pierwszy raz występującą w bulli papieża Grzegorza IX z dnia 19 marca 1238 r. (Zob. szczegóły analizy na ten temat: G. Labuda, Kaszubi i ich dzieje, Gdańsk 1996, s. 132 i n.) W tym dokumencie papież nazwał księcia Bogusława I dux Cassubie – księciem Kaszubów (J. Spors, Pochodzenie nazwy Kaszuby w znaczeniu politycznym, W: Kaszuby, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1988, s. 12.).
Nazwa Kaszuby (Szerzej na temat nazwy Kaszuby i jej zasięgu terytorialnego zob.: G. Labuda, Kaszubi i ich dzieje..., s. 204 i n.) wywodzi się z Meklemburgii, ale w drugiej połowie XIII w. była już synonimem księstwa zachodnio-pomorskiego, zaś od 1288 r. przylgnęła na stałe do wschod-nich, przedodrzańskich terytoriów państwa Bogusława IV.
W innym źródle Johann von Mecklenburg i Nicolaus Werle określeni zostali jako Domina Cassubiae – Panujący na Kaszubach. Książęta pomorscy nazwali siebie „Panami Wendów (Słowian) i Kaszubów”. Książęta pomorscy Barnim I i Bogusław I nosili w 1267 i 1291 r. tytuły – dux Slavorum et Cassubiae – książąt Słowian i Kaszub (S. Melchert, Stolp und die Kaschubenfrage. Zur einer slavischen Volksgruppe in der Siedlungsentwicklung an der Stolpe, „Zeszyty Kulickie” Nr 1 1999, s. 243 - 244.: tenże, Die Kaschuben westlich und östlich des Zarnowitzer Sees und Brüggemanns Úbersetzung der Kirchentexte in Schmolsin, (artykuł na prawach rękopisu w posiadaniu autora), Krokowa 2003, s. 4 - 5.: Zob. też: Kaszubi, dzieje i kultura, Gdańsk – Wejherowo 1992, s. 8 - 11.). W niemieckim kalendarzu gotajskim Gothaer Hofkalender król Prus tytułowany był „Herzog der Wenden und Kassuben” „książę Słowian i Kaszubów” (S. Melchert, Die Kaschuben..., s. 5.).
W XIV w. coraz częściej określano ludzi i osoby pochodzące z Pomorza Zachodniego – Kaszubami. We wspomnianych już źródłach dyplomatycznych, papieskich, zachodniopomorskich, wschodniopomorskich, wielkopolskich, krzyżackich i innych, od XIII do XVI w. nazwę Kaszuby odnoszono do Pomorza między dolną Odrą po rzekę Łebę (Z. Szultka, Kaszubi w społeczności Pomorza... s. 53.).
W okresie późniejszym nazwa Kaszuby została prze-niesiona na Prusy Zachodnie i związana była z dynastią książąt Pomorza Gdańskiego – nazywaną kaszubską – zapoczątkowaną prawdopodobnie na przełomie X i XI w., gdy to pierwszy jej przedstawiciel i przypuszczalny założyciel Gdańska miał przyjąć chrzest z rąk św. Wojciecha. Z tej dynastii na trwałe w historii Pomorza i Polski zapisali się Świętopełk II Wielki oraz Mściwoj II, który w 1282 r. podpisał z księciem Wielkopolski Przemysławem II układ w Kępnie. Na mocy tego układu w 1295 r. Przemysław II koronował się na pierwszego po okresie rozbicia dzielnicowego króla Polski, rozpoczynając tym samym proces jednoczenia państwa polskiego.
Ostatecznie ludność osiadłą nad wypływającą spod Miechucina rzeką Łebą na Pomorzu Zachodnim, która posługiwała się językiem podobnym do polskiego określono mianem Kaszubów (N. Maczulis, Kartuzy – z dziejów miasta..., s. 8.: Zob. szerzej na ten temat: Kaszubi, dzieje i kultura..., s. 8 -10.).
Trudno też jest dzisiaj określić, skąd pochodzi sama nazwa Kaszuba. Być może – co jest raczej mało prawdopodobne – pochodzi ona od słowa „Kaszebe” – gatunku trawy, który rośnie na błotach nad brzegami Bałtyku. Jakkolwiek jest to prawdopodobne, to brak jest potwierdzenia tezy w wielości istniejących dzisiaj dialektów kaszubskich. Na dzień dzisiejszy jest ich aż 76 odmian.
Inne źródła natomiast podają, iż nazwa Kaszuba pochodzi od „spódnicowych fałd”, które nazywane były potocznie „casz hubi ” – co po słowiańsku znaczyć miało „połóż się w fałdach”. Ostatnio językoznawcy utożsamiają to słowo ze słownictwem litewskim i rosyjskim. Z tymi bowiem językami jest spokrew-nione kaszubskie słowo „Kuzeb” – co oznacza z kolei szczep, plemię, natomiast słowo „Kaszeb” oznacza naczynie z kory drzewnej. Fakt, że Kaszubi nie utworzyli własnego państwa utrudnia w wielkiej mierze rekonstrukcję ich dziejów. Są one bowiem wtopione w dzieje Pomorza, Polski i Niemiec. Przeszłości ludu kaszubskiego nie tworzyły wielkie wydarzenia i wybitni wodzowie. Jednak informacje znajdujące się w różnych źródłach tworzą interesujący obraz przeszłości (Kaszubi – dzieje i kultura..., s. 10.), czekający na pewno jeszcze na swego badacza.
Tak więc Kaszuby to nazwa regionu Polski północnej związanego z ludem zamieszkującym na tych ziemiach od wieków, który doświadczył licznych krzywd i przeszedł czasy ciężkich prób. Jednak jako wspólnota – naród – wyszedł z nich obronną ręką. Ducha i otuchy dodawała mu chroniona przez wieki wiara katolicka, poszanowanie prawa wspólnoty, rodzima solidarność oraz wiara w utrzymanie polskości. Przez lata niewoli Kaszubi potrafili zachować jedność w działaniu, zachować swój odrębny język, co było wynikiem uporu, żelaznej konsekwencji w działaniu, ale skutkiem nie była walka o wolność, ale trwanie w polskości. To ta właśnie wiara katolicka stała się dla Kaszubów „polską wiarą”, która w okresie zaboru pruskiego i panowania niemieckiego stanowiła ważny oręż w walce z protestanckim zaborcą.
Dzisiaj Kaszubi zamieszkują tereny województwa pomorskiego. Polska jest dla Kaszubów państwem zamiesz-kania, a naród polski wspólnotą, z którą Kaszubi się utożsam-miają, nie rezygnując jednak ze swej odrębności. Ta podwójna identyfikacja jest charakterystyczna dla Kaszubów, tak jak i ich umiłowanie swej małej i dużej ojczyzny. Należy powiedzieć, że Polska jest dla Kaszuby ojczyzną, zaś Kaszuby – to mała ojczyzna albo ojcowizna.
Kaszubi jednak wystarczają sami sobie. Kwestia przyna-leżności politycznej ma dla nich drugorzędne znaczenie. Katolicyzm odgraniczał ich od Prus – Niemców – podczas gdy protestantyzm ich słowińskich pobratymców popchnął w ręce Niemców. Dopiero w momencie, gdy Prusy zagroziły ich katolickiej wierze, a z wiarą i ich językowi, Kaszubi poszukali kulturowego oparcia i politycznej ochrony u polskich sąsiadów – tak jak oni – katolickich i słowiańskich (D. Albrecht, Wprowadzenie, W: Pomorze – mała ojczyzna... , s. 19.).
Dzieje osadnictwa na terenach powiatu kartuskiego sięgają okresu prehistorycznego, natomiast od XIV w. znane są ze związku z zakonem kartuzów sprowadzonym z Pragi Czeskiej przez szlachcica kaszubskiego Jana z Rusocina. Przybysze – bracia zakonni – przy pomocy patrycjuszy gdańskich – w la-tach 1383 -1403 zbudowali najpierw klasztor zwany Rajem Maryi, później inne konieczne zabudowania zakonne. Z cza-sem wokół ich klasztoru powstały zabudowania osady przy-klasztornej.
Pamiętać jednak należy o jednym bardzo ważnym fakcie historycznym. W chwili przybycia na ziemię kartuską zakonu kartuzów tereny Pomorza Gdańskiego nie należały do Polski. Prawowita dynastia książąt kaszubskich wtedy już wymarła, a prawo do sukcesji tych ziem przejęli Piastowie. Gdy król Polski Władysław Łokietek jednoczący kraj tłumił bunt wójta Alberta w Krakowie, Pomorze Gdańskie zagarnęli Branden-burczycy. Wówczas Łokietek poprosił sprzymierzeńca – zakon krzyżacki – który notabene sprowadzony został w 1226 r. do Polski przez Piasta Konrada Mazowieckiego – o pomoc i od-parcie sił brandenburskich. Podstępni Krzyżacy chętnie wyparli Brandenburczyków i w latach 1308 -1309 sami zajęli tereny Pomorza Gdańskiego, których – jak się niebawem miało okazać – nie zamierzali Polsce zwrócić. Nastąpiło to dopiero na skutek II pokoju toruńskiego w 1466 r. (Por. na ten temat G. Labuda, Zapiski kaszubskie, pomorskie..., s. 23.).
Dalsze losy Kaszub związane były z dziejami państwa polskiego. Kaszubi opowiadali się więc za Polską w okresie wojen polsko - krzyżackich oraz wojen polsko-szwedzkich. W tradycji tutejszej ludności upamiętnił się król Polski Jan III Sobieski, u boku którego chorągwie kaszubskie brały udział w walkach „z niewiernymi” także pod Wiedniem w 1683 r. (I. Trojanowska, Szwajcaria Kaszubska. Przewodnik, Gdańsk 1994, s. 7-8.: Zob. też: W. Odyniec, K. Ostrowski, Sobieski na Pomorzu. Prawda i legenda, Gdańsk 1983.). Sytuacja taka trwała do okresu I rozbioru państwa polskiego, kiedy to w 1772 r. ziemia kartuska została zajęta przez na-stępców i kontynuatorów zakonu krzyżackiego – Królestwo Prus.