“Błękitna armia” gen. J. Hallera wkroczyła do Kartuz w dniu 8 lutego 1920 r.. K. Dąbrowski w swej monografii Chmielna tak zrelacjonował to ważne dla Kaszubów wydarzenie:
„(...) Pamiętny i radosny był dzień 8 lutego 1920 r. dla mieszkańców Kartuz stanowiąc przełomową i historyczną chwilę w dziejach tego miasta i powiatu. Na mocy traktatu wersalskiego wojsko polskie objęło w swe posiadanie Ziemię Kaszubską, wkraczając do Kartuz w niedzielę 8 lutego 1920r.. Pierwszy pułk ułanów krechowieckich przybył do miasta o godzinie 12 --tej w południe od strony Ręboszewa, witany wszędzie owacyjnie przez ludność kaszubską. Panujący wówczas dotkliwy mróz nie zraził publiczności, która tłumnie wylegała na ulicę. Entuzjazm i radość nie opisana zapanowała w sercach każdego Polaka - Kaszuby. Toteż uroczysty akt powitania wojska polskiego na rynku wypadł okazale. Wśród serdecznego nastroju powitał wojsko polskie w imieniu społeczeństwa ówczesny starosta kartuski mecenas Sobieski (...)15.
W dniu 10 lutego „błękitna armia” zakończyła przejmowanie Pomorza we władanie Polski, zaś sam generał Haller dokonał w Pucku symbolicznych zaślubin Polski z morzem. Natomiast (...)następne dni lutego - jak pisał w swych „Pamiętnikach” gen. J. Haller - wykorzystałem do objazdu całego Pomorza, a więc miejscowość: Działdowo, Lidzbark, Brodnica, Wąbrzeźno, Grudziądz, Gniew, Tczew, Kościerzyna i Kartuzy, a wreszcie tucholską puszczą przez Chojnice, Koronowo, Nakło zajechałem do Bydgoszczy, którą zajęły już wojska Dowbora – Muśnickiego(...)16”.
Po odzyskaniu niepodległości Kaszubi liczyli na to, że ich sytuacja ulegnie radykalnej poprawie i nie będą oni ciemiężeni tak, jak to miało miejsce pod panowaniem pruskim. Jednak ich nadzieje pokładane na Polsce nie ziściły się. Przybywający na Kaszuby z głębi naszego kraju Polacy zaczęli traktować ich jako Polaków gorszej kategorii, zaś język kaszubski uznawali za dialekt niemiecki. Kaszubów traktowano nieufnie, niesłusznie zarzucając im separatyzm17.
Identyczne stanowisko wobec Kaszubów, jakie reprezentowała polska ludność napływowa z głębi Polski, prezentowały również władza administracyjna Polski, a nieporozumienia te starali się wykorzystać do swych celów Niemcy. Przez pewien okres w Kartuzach wydawane było pismo „ Przyjaciel Ludu Kaszubskiego”, które mimo, że nastawione było proniemiecko, nie spowodowało zainteresowania Kaszubów prezentowanymi postulatami narodowymi. Pamiętali oni bowiem jeszcze czasy zaboru, kiedy to sprzeciwiali się germanizacji walcząc o kulturę (Kulturkampf), nie chcąc poddać się polityce wynarodowienia prowadzonej przez kanclerza Otto von Bismarcka. Protestacyjne Prusy nie zdominowały jednak Kaszubów, którzy poprzez katolicyzm utożsamiali się z polskością. Bez mała stało się regułą, iż Polak to katolik, Niemiec - protestant. Takie rozumowanie gruntowało nacjonalistyczną - klerykalną mentalność Kaszubów, która przetrwała odzyskanie niepodległości w 1920 r.. Jednak stanowiło ono bazę dla działalności partii o tym charakterze w powiecie w okresie po odzyskaniu niepodległości. Najsilniejsze wpływy polityczne miało Stronnictwo Narodowe skupiające elementy prawicowo-nacjonalistyczne i klerykalne. Program Stronnictwa odpowiadał mentalności ludności kaszubskiej. Natomiast program sanacyjny miał uznanie wśród ludności napływowej, szczególnie urzędników.
Ludność niemiecka nie stanowiła liczebnie większej siły, ale pod względem ekonomicznym posiadała już poważne znaczenie. Niemcy stanowili bowiem element obszarniczy i wielkochłopski, który dawał im możliwość uzależnić od siebie ludność miejscową18.
Stąd też żaden z 8 polskich starostów powiatu kartuskiego lat 1920 - 1939 nie był rodowitym Kaszubą – (podkr. N. M.). Naturalnie sytuacja nie zmieniła się też w okresie drugiej wojny światowej, gdy Landratem i Kreisratem powiatu kartuskiego został hitlerowiec Herbert Busch przybyły do Kartuz z Gdańska.
Również po zakończeniu wojny - do chwili istnienia urzędu starosty w 1950 r. -tylko jeden spośród kolejnych 9 powiatów kartuskich - Karol Józef Krefft - był rodowitym Kaszubą urodzonym we wsi Zawory w powiecie kartuskim. Tak więc na 27 starostów powiatu kartuskiego lat 1818 -1950 - jeden tylko K. Krefft był rodowitym Kaszubą19. Te fakty mówią więc same za siebie.
Społeczność powiatu kartuskiego w przede dniu wybuchu drugiej wojny światowej składała się z ludności miejskiej - Kaszubów - oraz ludności napływowej z centralnych i południowych obszarów Polski. Było to wynikiem niewłaściwej polityki państwa polskiego, przez którą to proces integracji ludności kaszubskiej z napływową przebiegał bardzo powoli. Po przyjęciu władzy w Polsce przez rządy sanacji proces ten został jeszcze bardziej utrudniony, gdyż atrakcyjniejsze posady w urzędach oraz w instytucjach państwowych były obsadzane przez urzędników napływowych związanych z tym obozem. Niższy standard życiowy ludności napływowej powodował, że przybywała ona na tereny Pomorza Gdańskiego. Najmowała się ona do pracy za wynagrodzenie niższe od przyjętych tradycyjnie płac pomorskich. Ten fakt powodował demonstrację ludności miejscowej żądającej ograniczenia napływu ludności z innych regionów powstałej Polski. Proces integracyjny przebiegał szczególnie trudno na Kaszubach, gdzie ludność posługiwała się własną mowa i folklorem. Społeczność Kaszub mimo długoletniej germanizacji trwała w polskości, a od okresu Wiosny Ludów przeżywała okres odrodzenia narodowego20.
W 1818 r. został utworzony powiat kartuski (Kreis Carthaus), który spowodował rozwój osady Carthaus. Władze niemieckie w 1906 r. rozpoczęły działania zmierzające do nadania tej osadzie powiatowej praw miejskich. Stało się to jednak faktem dopiero w 1923 r., kiedy osada Kartuzy była już polska. W dniu 29 marca 1923 r. Premier RP i Minister Spaw Wewnętrznych generał Władysław Sikorski podpisał Rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie zaliczenia gminy wiejskiej Kartuzy w powiecie kartuskim, województwa pomorskiego w poczet miast. Natomiast dekretem Ministra Spraw Wewnętrznych Władysława Kiernika z dnia 10 lipca 1923 r. Kartuzy otrzymały herb opracowany i zaprojektowany przez dr A. Majkowskiego. W 1993 r. przeanalizowałem akta herbu i opublikowałem oryginalny jego wzór. Na tej podstawie w 1996 r. władze gminy Kartuzy przywróciły dawny herb, którym od tej chwili gmina Kartuzy posługuje się ponownie21
Począwszy od okresu Wiosny Ludów 1848 r. działacze kaszubscy, jak Florian Ceynowa, Hieronim Jarosz Derdowski, a przede wszystkim dr Aleksander Majkowski silnie manifestowali polskość Kaszub i ich więzy z narodem polskim. Dla powiatu kartuskiego szczególną rolę odegrał dr A. Majkowski ze względu na swe bardzo znaczące zasługi dla regionu. Dzisiaj jest on nadal postacią sztandardową miasta i powiatu kartuskiego.
Tworzenie i działalność organizacji
W 1922 r. powstała w Kartuzach Obwodowa Komenda PWiWF (Przysposobienia Wojskowego i Wychowania Fizycznego). Rozpoczęto organizować imprezy sportowe, w które włączyły się również i inne organizacje, jak Ochotnicza Straż Pożarna, Towarzystwo byłych Powstańców i Wojaków, Kurkowe Bractwo Strzeleckie, Towarzystwo Gimnastyczne (od 1925 r. Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”).
Związek byłych Powstańców i Wojaków powiatu kartuskiego był organizacją o charakterze paramilitarnym. Miał na celu skupienie wszystkich Polaków, byłych wojskowych służących w armiach zaborczych, bez względu na szarże i poglądy polityczne.
Związek współpracował z władzami wojskowymi i państwowymi oraz prowadził przysposobienie wojskowe dla swych członków i młodzieży przedpoborowej, jak również pracę kulturalno-oświatową. Powiat kartuski - wraz z powiatem wejherowskim i kościerskim - wchodziły w skład VII Okręgu Kaszubskiego. W 1930 r. w powiecie kartuskim były 22 koła tego związku skupiające 1517 członków. W samym mieście Kartuzy liczba ta wynosiła 18622.
W dniu 14 sierpnia 1927 r. odbył się w Kartuzach wielki Zjazd Związku byłych Powstańców i Wojaków w połączeniu z Towarzystwem Przysposobienia Wojskowego i Katolickim Stowarzyszeniem Młodzieży. Podczas Zjazdu odsłonięty i poświęcony został przez biskupa Stanisława Okoniewskiego pomnik Najświętszej Marii Panny Królowej Korony Polskiej. Następnie odprawiona została msza polowa, nastapiło poświęcenie sztandaru oraz apel poległych w wojnie polsko-bolszewickiej.23.
W uroczystościach uczestniczył gen. Józef Haller, czego M. Widernik niestety nie odnotował. Tego ważnego faktu nie podała również Księga Pamiątkowa X Lecia powrotu Pomorza do Polski24. Powodem takiego stanu rzeczy był bowiem fakt, iż po przewrocie majowym marszałka J. Piłsudskiego gen. Haller był w niełasce, a więc osobą niepożądaną – Persona non grata. Jednakże dla młodego miasta Kartuz, które swe prawa miejskie otrzymało zaledwie 4 lata wcześniej – był to swoisty i naturalny zaszczyt i awans. Był to bowiem trzeci pobyt gen. J. Hallera w Kartuzach.
O tym ważnym dla miasta fakcie dowiadujemy sie z tajnego sprawozdania Starosty Kartuskiego Bronisława Sędzimira z dnia 18 sierpnia 1927 r. skierowanego do Wojewody Pomorskiego w Toruniu, który donosił:
“(...) W dniu 14 b.m. odbyła się olbrzymia manifestacja Towarzystwa b. Powstańców i Wojaków oraz Młodzieży wojackiej. W zjeździe wzięło udział około 10.000 osób. W zastępstwie Dowódcy DOK VIII (Dowództwo Okręgu Korpusu VIII – obejmowało teren województwa pomorskiego a utworzone zostało w Grudziądzu, a od 1 kwietnia 1922 r. przeniesione do Torunia – N. M.) przybył generał Prich, z Gdańska został delegowany przez p. Ministra Strassburgera jeden z radców Komisariatu, przybyli starostowie Lipski i Kowalski oraz ks. biskup Okoniewski, który dokonał poświęcenia figury Matki Boskiej i sztandaru wojackiego. Niespodzianie przyjechał również jen. Józef Haller – (podkr. N. M.). Przebieg zjazdu był nadzwyczaj poważny i uroczysty. W czasie oficjalnego obiadu zostały wzniesione toasty na cześć Rzeczypospolitej i p. Prezydenta, Ministra Spraw Wojskowych i 1 Marszałka i inne (...) 26.
Ważnym wydarzeniem w życiu i działalności Towarzystwa b. Powstańców i Wojaków oraz Bractwa Strzeleckiego w Kartuzach było X lecie odzyskania niepodległości państwa polskiego. Starosta Sędzimir donosił wówczas:
”(...) 10-cio lecie Niepodległości obchodzono w Kartuzach bardzo uroczyście, udział brały wszystkie polskie towarzystwa. Wieczorem odbyła się na sali Hotelu Centralnego akademia, na której przemawiał mecenas p. Szlachcikowski. Po akademii odbyło się przedstawienie teatralne połączone z zabawą taneczną, w której brało udział około 2.500 osób. (...) 27.
W 1934 r. zostały zakończone prace przy budowie stadionu o obszarze 120 x 250 m. Stadion posiadał płytę do piłki nożnej, bieżnię, 2 stocznie - do skoku w dal i - wzwyż.
W 1935 r. powstały 2 boiska do piłki siatkowej, 2 korty tenisowe, strzelnica o pięciu stanowiskach do strzelania z broni małokalibrowej. Kort tenisowy znajdował się również przy parku Dworu Kaszubskiego, przy ul. Gdańskiej - obecnego Centrum Kultury „Kaszubski Dwór”.
W 1928 r. miasto nabyło na własność od Bractwa Strzeleckiego w Kartuzach pawilon z łazienkami w lesie przy Jeziorze Klasztornym.
W 1935 r. wybudowano baseny pływackie, które zostały nazwane „Miejskie Łazienki Publiczne” - na Jeziorze Klasztornym. Obiekt z trzech basenów otwartych, przeznaczony osobno dla dzieci, kobiet i mężczyzn oraz piaszczystą plażę
16 października 1922 r. nastąpiło poświęcenie Drukarni Polskiej, która wydawała Gazetę Kartuską. Tego dnia nastąpiło też poświęcenie Szpitala Powiatowego oraz sierocińca pw Św. Wincentego a Paolo ,. W uroczystościach brał udział gen. J. Haller, o czym praca nie wspomina. (sanacja) Natomiast Dzieje Kartuz podają błędną datę - 3 listopada 1922 r. - s. 53.
