Najdonioślejszą rolę w kaszubskim ruchu oporu odegrała Tajna Organizacja Wojskowa „Gryf Pomorski”.

Wiosną 1940 r., a więc po wkroczeniu na Ziemię Kaszubską oddziałów Wehrmachtu, w okolicach Stężycy powstała za sprawą Józefa Dambka, Klemensa Bronka, Bronisława Brunka i Jana Gierszewskiego Tajna Organizacja Wojskowa „Gryf Kaszubski”.

Od początku organizacji kierownictwo objął J. Dambek – pierwszy komendant – przed wojną kierownik Szkoły Podstawowej w Kobylu, w pow. kościerskim. Dambek nawiązał kontakt z ogromnie popularnym na Kaszubach ks. płk Józefem Wryczą z Wiela.

Ks. Wrycza jako sanitariusz brał udział w pierwszej wojnie światowej, jeszcze w wojsku niemieckim, a po 1920 r. był pierwszym pomorskim kapelanem wojskowym. Brał udział w zaślubinach Polski z morzem – wraz z gen. J. Hallerem - w dniu 10 lutego 1920 r. w Pucku.

W okresie II Rzeczypospolitej działał w Towarzystwie b. Powstańców i Wojaków. Była to organizacja patriotyczna Kaszubów okresu II Rzeczypospolitej.

W 1941 r. doszło do połączenia sił zbrojnych por. Dambka z grupami braci Kulasów z Lipusza. Na czele połączonej organizacji stanął ks. Wrycza, ale funkcję tę sprawował nominalnie, gdyż faktycznym dowódcą był drugi prezes J. Dambek (ps. Lech, Jur, Adam, Kil), pełniący funkcję komendanta.

Od tego momentu „Gryf Kaszubski” rozwijał się i skupiał liczne drobne grupy działające na własną rękę. Swym zasięgiem obejmował powiaty: kartuski, kościerski, chojnicki, tczewski, tucholski, świecki, morski (wejherowski i pucki), a potem i pow. Lubawski, Toruń i Rypin. Wtedy to w poł. 1942 r. zmieniono nazwę na „Gryf Pomorski” i podzielono go na okręgi. W I okręgu znajdował się pow. kartuski.

Celem TOW było oswobodzenie ojczyzny i kościoła katolickiego. Program lansował wprawdzie Polskę mocarstwową, ale ogół członków „Gryfa” nie znała go zupełnie. Każdy myslał wówczas o wrogu i jego zwalczaniu.

Od poł. 1942 r. komendantem naczelnym TOW został por. rez. Józef Gierszewski (ps. Major Ryś).

„Gryf” miał swoich ludzi wszędzie – w miastach i wioskach kaszubskich. Dochodziło więc do starć „gryfowców” z policją niemiecką, SS-manami, zandarmerią, a nawet z oddziałami Wehrmachtu. Przyczyna starć była często własna obrona.

Jedną z większych bitew TOW była bitwa pod Łubianą, inna pod Męcikałem, pod Koleczkowem, czy w Kamienicy Królewskiej.

Ale partyzanci „Gryfa” organizowali też zasadzki na patrole policji, gestapo, żandarmerii, napadali i odbijali towarzyszy z więzień, atakowali posterunki niemieckie i zdobywali broń.

Prowadzili też dywersję – np. w Strzebielinie zniszczyli 6 samolotów na lotnisku wojskowym, zdobyli kilkanaście skrzyń amunicji, broń i wojskowe mundury niemieckie.

Robotnicy-gryfowcy na lotnisku w Rumii zniszczyli 100 tys. litrów benzyny i uszkodzili 15 samolotów Luftwaffe. Kolejarze „Gryfa” współpracowali w wysadzaniu pociągów, itp.

Organizacja wzrosła liczebnie w 1943 r.. Wtedy też doszło do rozbierzności w „Gryfie”. W dniu 8 lipca w leśniczówce Dywan w pow. kościerski doszło do wykonania wyroku śmierci na komendancie naczelnym J. Gierszewskim.

Jakie były przyczyny śmierci

Dr K. Ciechanowski
Cytat.

Konflikt w „Gryfie” wpłynął bardzo niekorzystnie na losy organizacji. Do tego doszły naciski Komendy Okręgu Pomorskiego Armii Krajowej, której przedstawiciele nakłaniali, zmuszali wręcz, do podporządkowania się „Gryfa” AK, grożąc sądami wojskowymi.

Poczynania AK spowodowały, że Dambek popełnił – jak się wkrótce okazało – tragiczną w skutkach pomyłkę.

Nie chcąc bowiem podporządkowywać się AK – kontynuatorką polityki władz Drugiej Rzeczypospolitej – która jak najgorzej zapisała się w pamięci ludności Kaszub (bieda i zacofanie), a równocześnie rozumiejąc potrzebę powiązania „Gryfa” z ogólnopolskim ruchem oporu, Dambek związał się z reakcyjnym Zjednoczeniem Organizacji Ruchu ”Miecz i Pług”. Zjednoczenie to było jednak o zabarwieniu faszystowskim. Ten fakt z kolei rzucał cień podejrzeń na „Gryfa”.

Po Gierszewskim funkcje komendanta naczelnego sprawowali Grzegorz Wojewski i Aleksander Arendt (ps. Konar, Debina). Po aresztowaniu Arendta kierownictwo przejął Augustyn Westphal (ps. Piotr Morski, Echo).

W dniu 4 marca 1944 r. zginął w Sikorzynie przywódca organizacji Józef Dambek. Został zastrzelony przez Gestapo – przez Jana Kaszubowskiego.

Rozłam w kierownictwie „Gryfa”, śmierć Gierszewskiego i Dambka, a jednocześnie liczne aresztowania gryfowców rozpracowanych przez Gestapo doprowadziło do zmierzchu organizacji. Przetrwała ona jednak aż do wyzwolenia.

W dniu 21 marca 1945 r. Komenda TOW „Gryf Pomorski” rozwiązała organizację zalecając wstępowanie do MO i przekazanie jej broni. Rozkaz został wykonany przez żołnierzy bez mundurów.