Na mocy Dekretu Tymczasowego Rządu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 marca 1945 r. utworzone zostało województwo gdańskie. Objęło ono swym zasięgiem terytorium byłego Wolnego Miasta Gdańska oraz sześć powiatów należących przed wojną do Województwa Pomorskiego z siedzibą w Toruniu, a mianowicie powiat gdański, kartuski, kościerski, starogardzki, tczewski i wejherowski.
Powiat kartuski dzielił się administracyjnie na 13 gmin, w tym 1 miejską, tj. miasto Kartuzy o liczbie 5. 397 mieszkańców i 12 gmin wiejskich o liczbie 54. 130 osób. Siedziby gmin mieściły się w następujących miejscowościach powiatu: w Baninie, Chmielnie, Goręczynie, Kartuzach (miasto i wieś), Kamienicy Szlacheckiej, Przodkowie, Parchowie, Sianowie, Sierakowicach, Stężycy, Sulęczynie i w Żukowie.
Na czele Starostwa Powiatowego stał Starosta Powiatowy, do którego zakresu działania należały wszystkie sprawy administracji państwowej. Struktura organizacyjna starostw na terenie województwa gdańskiego ustalona została Zarządzeniem Wojewody z dnia 1 września 1945 r., na podstawie którego w starostwach tworzone były jednolite komórki organizacyjne.
Obok organów administracji rządowej na terenie powiatu działały również organy samorządowe - Rady Narodowe. W dniu 4 kwietnia 1945 r. odbyło się pierwsze zebranie ukonstytuowanej władzy powiatowej w Kartuzach - Powiatowej Rady Narodowej. Jej przewodniczącym został Emil Lniski. PRN liczyła 35 członków, w tym 10 bezpartyjnych, 9 członków SL, 7 członków PPS, 5 członków SD, 7 członków PPR. Utworzono również Miejską Radę Narodową, a do czerwca wybrano gminne rady narodowe. W tym również czasie powstało w mieście Starostwo Powiatowe, zaś w powiecie zarządy gmin Organem wykonawczym Powiatowej Rady Narodowej był Wydział Powiatowy. Pierwsze jego posiedzenie odbyło się w dniu 29 maja 1945 r.. Podział czynności i regulamin urzędowania zatwierdzono na posiedzeniu Powiatowej Rady Narodowej w dniu 10 października 1946 r..
Starosta występował z ramienia rządu, był jednocześnie Przewodniczącym Wydziału Powiatowego, który był organem wykonawczym Sejmiku Powiatowego. Organem wykonawczym Wydziału Powiatowego był Powiatowy Organ Wykonawczy Samorządu Terytorialnego. Sejmik Powiatowy stanowili radni wybrani przez wyborców z terenu powiatu. Przewodniczący Sejmiku Powiatowego był wybierany spośród radnych.
W mieście natomiast na czele Rady Miejskiej stał burmistrz, a na wsi wójt gminy. Organem wykonawczym Rady Miejskiej był burmistrz i Zarząd Gminny, którego przewodniczącym był burmistrz lub wójt.
Już od jesieni 1944 r. PPR, a ściślej Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego prowadził usilne prace nad przygotowaniem do działania tzw. grup operacyjnych, których zadaniem było posuwanie się za armią na zachód i w miarę wyzwalania nowych terenów organizowania tam administracji państwowej i gospodarczej, jak również zabezpieczanie ogólnonarodowego mienia przed dewastacją. Ostateczna koncepcja działalności grup operacyjnych ustalona została w końcu 1944 r.. Bezpośrednie zwierzchnictwo nad nimi objął w styczniu 1945 r. Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów (KERM). Polityczne kierownictwo nad ich działalnością sprawował Wydział Operacyjny Komitetu Centralnego PPR.
Grupy operacyjne istniały stosunkowo krótko, a na terenach wchodzących przed wojną w skład państwa polskiego i wyzwolonych w 1945 r. - jak tu na Kaszubach - istniały one od 2 do 6 tygodni i rozwiązywane były w marcu względnie kwietniu 1945 r.. Po ich likwidacji większość wchodzących w ich skład kadr pozostawało na miejscu stanowiąc podstawowy trzon tworzącej się od podstaw państwowej administracji gospodarczej. Dzięki nim oraz wielkiej aktywności klasy robotniczej w szybkim tempie zaczął powstawać i funkcjonować terenowy aparat władzy, jak urzędy wojewódzkie, powiatowe i gminne. Z konspiracji wyszły - względnie utworzone zostały - rady narodowe. Rozpoczął również działalność aparat bezpieczeństwa i wymiar sprawiedliwości.
Zaraz po wyzwoleniu - pierwsze zarządzenia nowych władz - dotyczyły likwidacji wszelkiego rodzaju napisów niemieckich na sklepach, warsztatach, szkołach i urzędach oraz usuwania niemieckich afiszy i plakatów. Rozpoczęto jednocześnie akcję zmieniania nazw ulic i placów oraz przystąpiono do porządkowania miasta. Podstawowymi zadaniami ludzi przejmujących władzę w terenie było doprowadzenie do powstania organów administracji państwowej, funkcjonowania różnego rodzaju placówek służby zdrowia, oświaty, handlu itp.. W tym też celu Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów w marcu 1945 r. skierował do Kartuz 12 osobową grupę działaczy z inżynierem Kunertem i Wadimem Lincowem. Grupa miała doprowadzić do uruchomienia miejscowych zakładów produkcyjnych. Pełnomocnikiem Komitetu Ekonomicznego RM na powiat kartuski został zastępca Kunerta - Wadim Lincow.
Początki organizowania życia mieszkańców i tworzenia władzy ludowej były niezwykle trudne. Sytuacja ogólna nie przedstawiała się bowiem korzystnie. W istniejącym zamieszaniu oraz obliczu narastających potrzeb i piętrzących się trudności potrzeba było mocnej ręki i niemałej energii, aby rozwiązać codzienne zadania i jednocześnie kłaść organizacyjne podwaliny pod nowy ustrój społeczny celem utrzymania ładu i porządku oraz zapewnienia bezpieczeństwa podejmującym pracę mieszkańcom. Miasto bowiem stało się ponownie siedzibą polskich władz państwowych i samo-rządowych. Powołano władze polityczne i instytucje państwowe rozpoczynając organizację życia gospodarczego. To dzieło odbudowy podjęły wówczas tworzone organa władzy ludowego państwa polskiego oraz organizujące się ogniwa partii i stronnictw politycznych wraz z pozostałą i napływającą na Kaszuby ludnością polską.
Wszelkich różnorodnych zadań i ich realizacji podjęła się Polska Partia Robotnicza współpracująca z Polską Partią Socjalistyczną, Stronnictwem Ludowym i Stronnictwem Demokratycznym. Istniały już bowiem przesłanki ku temu, by stopniowo przejmować władzę przygotowując się do roli przewodniej siły politycznej. Utworzony był bowiem KM i KP PPR, uformowany Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego oraz Powiatowa Komenda Milicji Obywatelskiej.
Instancje partyjne umacniały się, wzrastał bezpośredni udział mas członkowskich w politycznej działalności partii i jej życiu wewnątrzpartyjnym. Umacniała się kierownicza rola partii w bloku stronnictw demokratycznych oraz następowała znaczna poprawa we wzajemnych stosunkach ze stronnictwami sojuszniczymi (W. Góra, Polska Rzeczypospolita Ludowa 1944 - 1974, Warszawa 1975, s. 100 - 107.).
Ludność kaszubska ciążyła jednak w sferze politycznej i ekonomicznej ku przeszłości. Marksistowska PPR ze swym programowym ateizmem wśród głęboko religijnych Kaszubów nie mogła zdobyć silniejszego poparcia, stąd też Przewodniczącym Powiatowej Rady Narodowej z ramienia PPS, a nie PPR został w latach 1945 - 1950 Emil Lniski. Chciał on jednak postępować wg wzorów przedwojennych PPS. Nie mógł więc spodziewać się kariery politycznej. Natomiast w gminach wójtowie, sołtysi, sekretarze sprzyjali raczej poczynaniom PSL niż PPR. Sytuacja taka była w Sierakowicach, Stężycy i Żukowie, a więc w gminach większych i znaczniejszych.
Najliczniejszym stronnictwem politycznym w powiecie kartuskim było Stronnictwo Ludowe, które w czerwcu 1945 r. liczyło 540 członków, podczas gdy w tym samym czasie PPS liczyła 62, a PPR - 60 członków. SL rozwijało dość ożywioną działalność polityczną, nie uchylając się przy tym od współpracy z PPR. Gdy
jednak zaobserwowano wypadki naruszania praworządności przez niektóre ogniwa władzy ludowej, a w PPR dążenie do dyktatury jednej partii, pomiędzy SL a PPR zaczęło dochodzić do rozdźwięków. Różnice zdań nasiliły się, gdy 28 czerwca 1946 r. Stanisław Mikołajczyk wszedł w skład Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej uznanego przez Stany Zjednoczone, Wielką Brytanię oraz inne państwa kapitalistyczne. Kładło to kres istnieniu dwóch rządów polskich - w kraju i na emigracji. Wówczas to w powiecie kartuskim narodziło się Polskie Stronnictwo Ludowe. W tym celu odbył się zjazd powiatowy Stronnictwa Ludowego, który podjął uchwałę o przekształceniu tutejszego SL w PSL. Doszło wtedy do rozłamu, ponieważ część komórek SL w powiecie pozostała przy swej dawnej nazwie.
PSL chciało współdziałać z regionalnym ruchem kaszubskim, którego ośrodek ukształtował się w 1945 r. w Wejherowie. Obiecywano Kaszubom, że po dojściu do władzy zapewni się im pełną autonomię. Aby nie zostać zdystansowanym również PPR zmieniła swój stosunek do ludności regionu kaszubskiego. Rozwijano poczucie patriotyzmu wśród ludności rodzimej, starano się zdobyć jej poparcie dla programu reform społecznych, zaś Komitet Wojewódzki PPR w Gdańsku zastanawiał się nawet, czy nie uczyć w szkołach języka kaszubskiego. Zdecydowane jednak zwycięstwo PPR w referendum ludowym odbytym w dniu 30 czerwca 1946 r. oddaliło te rozważania. PSL straciło swe znaczenie i od tej pory w kartuskich wsiach ponownie zaczęły przeważać wpływy SL. Od maja 1945 r. w Kartuzach rozwijały swoją działalność Stronnictwo Demokratyczne i Stronnictwo Pracy. Liczyły one tylko po kilkunastu członków i dlatego nie mogły odegrać poważniejszej roli politycznej.
Polska Partia Socjalistyczna posiadała w terenie również szczupłe tradycje z okresu Drugiej Rzeczypospolitej. Dopiero w dniu 30 marca 1945 r. odbyło się zebranie organizacyjne tej partii, a w dniu 8 kwietnia powstał kartuski Powiatowy Komitet PPS. Jego przewodniczącym wybrany został Leon Kostuchowski, a w skład komitetu weszło dwóch nauczycieli - Kazimierz Tuszyński i Stefan Kostecki. W dniu 16 kwietnia stanowisko sekretarza PK PPS objął delegowany do Kartuz z Gdańska Stanisław Dąbrowski.
Ustawa z dnia 20 marca 1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej zniosła starostwa, Wydziały Powiatowe, a całokształt władzy przeszedł w ręce Rad Narodowych (AP Gdańsk, sygn. 1643, Wstęp do Inwentarza Zespołu Starostwo i Powiatowa Rada Narodowa w Kartuzach 1945 - 1950, s. 3, Księga Inwentarzowa Zespołu, s. 1 - 3.: Zob. też: AP Gdańsk, Starostwo i Powiatowa Rada Narodowa w Kartuzach 1945 - 1950, sygn. 1643, nr 38, Miesięczne sprawozdania z działalności Referatu Polityczno-Społecznego 1946, f. 3.). Zgodnie wiec z ustawą o jednolitych organach władzy państwowej - na czele Powiatowej Rady Narodowej stało 6 osobowe Prezydium - w tym przewodniczący, zastępca przewodniczącego, sekretarz oraz 3 członków Prezydium. Kierował nim Przewodniczący Prezydium PRN. Nie było Przewodniczącego Rady, ale przed obradami Rady Narodowej wybierano każdorazowo przewodniczącego obrad posiedzenia.
Powiatowa Rada Narodowa, Starostwo Powiatowe i Wydział Powiatowy stanowiły więc władzę powiatu do 1950 r., kiedy to stopniowo ograniczane kompetencje starostów - w stosunku do kompetencji starostów przedwojennych - zostały poddane - jak to określano - społecznej kontroli rad narodowych i ich
prezydiów. W połowie roku 1950 pogłębiająca się centralizacja kraju spowodowała dalsze ograniczenie kompetencji starostów i w konsekwencji likwidację tego urzędu.