Pierwszą spółdzielnię kredytową pod nazwą "Towarzystwa Pożyczkowego dla Przemysłowców Poznania" założono w 1861 r. Przy wybitnym udziale Mieczysława Łyskowskiego(1825-1894). Trwały wkład w rozwój kas pożyczkowych wniósł ks. Augustyn Smarzewski (1832- 1891), który założył w 1886 r. "Kasę Oszczędności i Pożyczki" przy Towarzystwie Rzemieślniczym w Środzie. W 1881 r. zorganizowano Związek Spółek Zarobkowych na Wielkie Księstwo Poznańskie i Prusy Zachodnie. Patronem związku był ks. Augustyn Smarzewski a jego zastępcą został ks. Piotr Wawrzyniak(1849 - 1910). Utworzenie i doprowadzenie do integracji pionowej przyczyniło się do umocnienia spółdzielni kredytowych. Jednak działalność ich utrudniał brak centrali finansowej. W 1886 r. powołano Bank Związku Spółek Zarobkowych, dyrektorem został Józef Kasztelan (1834 - 1907). Wiązanie się w różnego rodzaju zrzeszenia przyniosło określone korzyści.
Dużą role w rozwijaniu spółdzielczości w naszym kraju, zwłaszcza w jej początkowej fazie w okresie zaborów odegrało katolickie duchowieństwo. W dużym stopniu pomagało w inicjatywie powstania placówek spółdzielczych i brało udział w pracach ich zarządów i rad nadzorczych. Ks. Piotr Wawrzyniak założył w Śremie Bank Ludowy a w Wielkopolsce i na Pomorzu wiele spółdzielni rolniczych. Inną formą działania stały się na początku XX wieku spółdzielnie "Rolnik". Były to spółdzielnie rolniczo - handlowe zajmujące się zaopatrzeniem w nawozy, pasze i inne artykuły do produkcji rolnej. W roku 1900 ks. Piotr Wawrzyniak założył w Mogilnie pierwszą spółdzielnie zaopatrzenia i zbytu "Rolnik", która szybko rozwinęła się, prowadząc rolniczy handel detaliczny i hurtowy. Pod wpływamy niemieckimi rozwijały się również spółdzielnie mleczarskie, ale udział Polaków w nich był statutowo ograniczony.
W poznańskim i na Pomorzu celowo ograniczano rozwój Spółdzielni Spożywców, aby nie szkodzić polskim kupcom. W latach 1884 i 1910 Sejmiki spółdzielcze podejmowały w tej sprawie specjalne uchwały. Odmiennie kształtowała się sytuacja na uprzemysłowionym górnym Śląsku. W latach od 1869 do 1904 założono tam około 100 spółek spożywczych z których po 1900 roku tworzono spółdzielnie spożywców.
